Ürdün’de dış ticaret işlemleri için özel bir yasa bulunmamaktadır. İthalat ve ihracat işlemleri, genellikle ilgili yasa ve / veya bu işlemleri ve bunların prosedürlerini düzenleyen ilgili makamlar tarafından çıkarılan bir dizi zorunlu genelge ile birlikte gümrük kanunlarına tabidir. Hükümetin dış ticaret politikaları, Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığı’na bağlı Dış Ticaret Politikaları Genel Müdürlüğü tarafından belirlenir ve izlenir.
Ürdün, 2000 yılı Nisan ayında DTÖ’ye üye olmuş ve önemli Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) imzalamıştır (2005’te GAFTA, 2010’da ABD, 2013’te AB, 2014’te EFTA ve Singapur).
Ürdün tarafından imzalanan Serbest Ticaret Anlaşmaları kapsamında Anlaşma imzalanan ülkeler menşeli ürünlerin tamamına yakını gümrük vergisinden muaf olarak ithal edilebilmektedir. Anlaşma imzalanan ülkeler dışındaki ülkelerden ithal edilen mallar ise yürürlükteki MFN gümrük vergisi oranlarına tabidir.
Ülkemizle Ürdün arasında imzalanan ve 2011 yılında yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması 2018 Kasım ayı itibariyle iptal edilmiş olup, her iki ülke karşılıklı ticarette üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergilerini uygulamaya başlamıştır.
Öte yandan, Ürdün’de yerleşik fabrikalar tarafından üretimde kullanılacak olan hammadde niteliğindeki ürünler ise menşeine bakılmaksızın gümrük vergilerinden muaf olarak ithal edilebilmektedir.
Ayrıca, 2022 yılı başında Ürdün Hükümeti tarafından alınan bir Karar gereği, Ürdün’e ithal edilecek tüm ürünler (yerli üretimi bulunan bazı mühendislik, inşaat, mobilya ve gıda ürünleri hariç olmak üzere) %0 ve %5 oranında gümrük vergisine tabi olacaktır. Bu Karara otomobil, alkollü içkiler, tütün ve tütün mamulleri gibi bazı ürünler dahil edilmemiştir.
Anılan Karar sonucunda ithal edilen malların %53’ü gümrük vergisinden muaf tutulacak, %40’ında ise %5 oranında gümrük vergisi uygulanacaktır. Geri kalan ürünlerde ise (bazı mühendislik, inşaat, mobilya ve gıda ürünleri) 4 kategori altında %0, %5, %15 ve %25 oranında gümrük vergileri uygulanırken %25 oranında gümrük vergisi uygulanacak ürünlerin gümrük vergileri de tedrici olarak 2027 yılına kadar %15’e düşürülecektir.
Bu kapsamda, 7.193 kalem üründe 4 kategori altında gümrük vergisi uygulanacak olup, bu ürünlerin 3.829’u gümrük vergisinden muaf olacak, 2.893’ünde %5 oranında, 222’sinde %15 oranında, 251’inde ise %25 oranında gümrük vergisi uygulanacaktır.
Yapılan yeni düzenleme ile beraber gümrük vergilerinde önemli bir indirim yapılmış olup, STA’nın iptali sonrası, özellikle Ürdün’ün STA imzaladığı Avrupa Birliği, ABD ve Diğer Arap ülkeleri gibi ülkelere karşı, ülkemiz aleyhine oluşan rekabet dezavantajı büyük ölçüde giderilerek Karar ülkemizin Ürdün’e ihracatına önemli bir katkı sağlamıştır. Bu kapsamda, gümrük vergi oranlarında yapılan düzenleme ihracatımızı müspet yönde etkilemiş ve 2022 yılında Ürdün’e ihracatımız geçen yıla göre %23,7 oranında bir artışla 780,9 milyon dolardan 966,1 milyon dolara yükselmiştir. Söz konusu rakam, Ürdün’e yıllık bazda Ürdün’e yapılan en fazla ihracat tutarı olmuştur.
Ürdün’de toplanan ve her biri kendi kanunlarına tabi olan çeşitli vergiler bulunmaktadır. Genel olarak satış vergisi (KDV) % 16 düzeyindedir.
Kurumlar vergisi sektöre göre değişmektedir (Bankalar %35, Telekom %24, Sanayi % 20, diğer sektörler %20).
Gelir vergisi de yıllık elde edilen gelire göre %5-30 arasında değişmektedir.
İthalatta ise özel hizmetler ücreti altında %5 vergi uygulanmaktadır. Ayrıca, Ürdün’deki diğer bazı vergiler arasında, %15 emlak ve arazi vergisi, %2 eğitim vergisi ve otel ve restoran işletmelerinde ödenen % 10 hizmet vergisi yer almaktadır.
Ürdün Standartları ve Metroloji Kurumu (JSMO) Ürdün’de ulusal standartları “Ürdün Standartları” düzenlemekten sorumlu Ulusal Standartlar Kuruludur. JSMO, teknik düzenlemelere ek olarak standartları benimsemektedir. JSMO tarafından Ürdün’deki standartlar ve kalite altyapısı, standardizasyon, metroloji, akreditasyon ve uygunluk değerlendirmesi hizmetleri (muayene, test ve ürün ve sistem sertifikasyonu) gibi alanlarda yönetilmektedir. Kurum tarafından yerel ya da uluslararası düzenleyici komiteler tarafından benimsenmiş teknik düzenlemeler ile insan, hayvan ve bitki sağlığı önlemlerine uygun olarak ürünlerin veya hizmetlerin belirlenen gereksinimlere uygunluğunu denetlemektedir.
Ürdün standartlarının yaklaşık %50’si uluslararası standartlara eşdeğer olmakla birlikte, bazı durumlarda geçerli bir uluslararası standart olmadığı için Ürdün standardı uygulanmaktadır.
Gıda ve ilaç ürünleri alanında, Ürdün Gıda ve İlaç Dairesi (JFDA), gıda ve ilaç ürünleri gruplarının ihracat ve ithalatının test edilmesinden, belgelendirilmesinden ve düzenlenmesinden sorumludur. Tarım Bakanlığı tarafından ise tarımsal ve hayvansal ürünlerin denetimi yapılmaktadır.
Ürünlere ilişkin fiziksel genel muayene ve testler, sınır kapılarındaki yetkili gümrük personeli tarafından, ürünlerin niteliklerine bağlı olarak belirlenmiş özel ve/veya teknik şartlar çerçevesinde yapılır.
Paketleme ve etiketleme işlemleri yine uluslararası yönergeleri izleyen Standartlar ve gümrük prosedürleri ve düzenlemeleri ile düzenlenmektedir.
Paketleme açısından, ilgili kurumlar tarafından ürün etiketine büyük önem verilmekte olup, ürünün içeriği, menşei, üretim tarihi ve son kullanma tarihi gibi ürüne ilişkin tüm bilgileri içerip içermediği kontrol edilmektedir.
Bu çerçevede, Ürdün gümrüklerinde sorun yaşanmaması için ülkemizden Ürdün’e sevkiyatlarda ürün üzerinde “Made in Türkiye” ibaresinin yazılı olmasına ihracatçı firmaların hassasiyet göstermeleri önem taşımaktadır.
Ülkemizden ithal edilen ürünler açısından rapor edilen bir teknik engel bulunmamaktadır.
Bununla beraber, gümrüklerde yaşanan vakalar çoğunlukla eksik iletişim, dokümantasyon eksikliği ve resmi prosedürler / gereksinimler hakkında yetersiz bilgiden kaynaklanmaktadır.
Piyasaya arz edilen tüm ürünlerin güvenli ve kaliteli olmasını sağlamak ülkelerin en temel öncelikleri arasındadır. Bu amaçla, ürünlerin uyması gereken teknik kriterler (standartlar ve teknik düzenlemeler) ile ürünlerin bu kriterlere uygun üretildiğini belgeleyen uygunluk değerlendirmesi işlemlerine günümüzde daha fazla başvurulmaktadır. Standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleri, sınai, ekonomik ve ticari gelişmeye katkıda bulunan, insan can ve mal güvenliğini korumayı amaçlayan, modern ekonominin ve standardizasyon sisteminin temel taşlarıdır.
Bununla birlikte, standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi işlemleri çoğu zaman insan sağlığı ve güvenliği gibi meşru amaçların ötesinde ticarette teknik engeller olarak adlandırılan ve uluslararası ticaretin serbest akışını olumsuz etkileyen engellere yol açmaktadır. Uluslararası kabul görmüş standartlardan farklı teknik kriterler belirlenmesi ve gerektiğinden katı test ve belgelendirme işlemlerinin zorunlu kılınması bu alandaki en önemli sorunlardır. Şeffaf bir şekilde kabul edilmeyen ve uygulanmayan bu düzenlemeler ihracatçı firmalar açısından ek külfet ve maliyetlere de yol açmakta ve rekabet edebilirliklerini güçleştirmektedir. İhracatta karşılaştığımız ticarette teknik engellerin önlenmesi, sürdürülebilir ihracat artışının sağlanması açısından da önemlidir.
Bu kapsamda, T.C. Ticaret Bakanlığı Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü internet sayfasında konu ile ilgili ayrıntılı bilgi mevcuttur: (https://teknikengel.gov.tr/).
Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesi, ihracatçılarımızın ticarette teknik engeller alanında yararlanacağı ve etkin olarak kullanacağı temel bir platform olarak yapılandırılmıştır. Bu çerçevede; ihracata konu ülkenin ticarette teknik engeller uygulamaları hakkında bilgi sahibi olunabilmekte, ihtiyaç duyulan ülke mevzuat ve uygulamaları hakkında ilave bilgiler Bakanlığımızdan talep edilebilmekte ve ihracatta karşılaşılan ticarette teknik engeller interaktif olarak Bakanlığımıza bildirilebilmektedir. Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesine üyelik suretiyle ilgilenilen ülke ve ürün gruplarına ilişkin taslak düzenlemeler e-posta ile günlük olarak gönderilmektedir. Ayrıca, firmalarımız ihracatlarını olumsuz etkileyebilecek diğer ülke düzenlemelerini taslak aşamasında öğrenip yorum yapabilmektedir.
Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesine üyelik ücretsizdir.
Ürdün’de fikri mülkiyet, telif hakkı yasası, ticari marka yasası, patent yasası ve endüstriyel tasarımlar yasası da dahil olmak üzere çeşitli yasalarla korunmaktadır. Ticari markalar, tasarımlar, endüstriyel tasarımlar ve patentler Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığında Sınai Mülkiyet Koruma Müdürlüğü’nce (IPPD) kaydedilir. Ticari marka ve/veya patent tescili başvurusu, yararlanıcı tarafından şahsen yapılabileceği gibi bir avukat veya danışman aracılığı ile de yapılabilir.
Ürdün’de, ürün son tüketicinin eline geçene kadar toptancılar, perakendeciler ve distribütörleri içeren dolaylı dağıtım kanalları yaygın olarak kullanılmaktadır. Doğrudan dağıtım (üretici-tüketici) yaklaşımı özel ürünler için nadiren kullanılmaktadır. Ürdün’de perakende tüketim geleneksel mağazalar ve dükkanlardan alışveriş merkezi ve hiper market tarzına dönüşmekte ve Amman’da ve büyük şehirlerde büyük alışveriş merkezleri açılmaktadır. Ürdün’de on-line mağazalar da popüler olmakla beraber bu tür satın alımlarda uygulanan vergilendirme sistemi bu tür satışları olumsuz etkilemektedir.
Ürdünlü tüccarlar ve tüketiciler, fiyat duyarlı yaklaşımlarıyla piyasada yer almaktadır. Bununla beraber, Ürdünlülerin çoğunun gelirlerinden daha fazlasını harcadığı rapor edilmekte ve resmi tahminlere göre yıllık gelir ve harcama arasında 1.000 Ürdün dinarı (1.400 dolar) fark olduğu tahmin edilmektedir. Emtia grupları açısından, Türk ürünleri, piyasadaki diğer seçeneklere kıyasla yüksek kalite ve uygun fiyatları birleştirdiğinden, geniş bir ürün yelpazesi ile aranan ana ürün gruplarındandır.
Ürdün halkının %70’inden fazlasının aylık geliri 400-500 dolar düzeyindedir ve bu kesim öncelikle sadece temel ihtiyaçları için harcama yapmaktadır. Bununla birlikte, tüketim kalıpları aile geçmişi, eğitim ve yaş gibi diğer faktörlerle birlikte değişmektedir.
Ürdün bir fuar ülkesi niteliği arz etmemektedir. Ülkede yapılan fuar sayısı oldukça azdır ve bu fuarlara katılım sağlayan firma ve ziyaretçi sayıları düşüktür. Genelde Ürdünlü tüccarların uzun zamana dayalı geçmişten gelen ikili ticari ilişkileri satın alma kararlarında daha öne çıkmaktadır.
İhracatçıların ülkeye satış yapmalarında reklam ve tanıtım faaliyetlerinin yanı sıra hedef müşteri kitlesi ile doğrudan iletişime geçip, firma ve ürün tanıtımı yapmaları satış yapılmasını kolaylaştırmaktadır.
Yine, Ürdün’de sosyal medya kullanımının yaygın olması nedeniyle bu mecralarda yapılacak reklam ve tanıtım faaliyetleri ürün talebini arttıran bir etki olacaktır.
Ürdün, DTÖ’deki Kamu Alımları Anlaşmasının bir gözlemcisidir ve Ürdün’de farklı devlet kurumları tarafından uygulanan ve genel durumun karmaşıklaşmasına neden olan bir dizi yasa altında düzenlenen farklı devlet ihale sistemleri vardır.
Ayrıca, inşaat ve müteahhitlik firmalarına uygulanan yabancı sermaye kısıtlamaları, devlet ihale sözleşmelerine erişimini de sınırlamaktadır. Satın alma bir kamu ihalesi yoluyla yapılmakta, ancak yönetmelikler aciliyet düzeyine bağlı olarak doğrudan ve anında tedarik yapılmasına izin verebilmektedir.
Öte yandan, yerel endüstrileri desteklemek amacıyla Hükümet, yerel ürüne öncelik vermekte ve yerel ürün yoksa tedarik yerel tedarikçi aracılığıyla yapılmaktadır.
İstatistik Dairesi verilerine göre, Ürdün’de tarım sektörü mütevazı bir öneme sahiptir ve son birkaç yıl içinde GSYİH’nın yaklaşık %4-6’sını oluşturmaktadır. Sektör genel olarak küçük arazi işletmeleri, yetersiz üretim politikaları, yetersiz sulama sistemleri ve teknoloji ve pazarlamaya sınırlı yatırım ile tanımlanmaktadır. Ürdün’deki çiftçilik/tarım tedarik zinciri yüksek oranda parçalanmış olup, Ürdün’deki çiftliklerin %99’u azami 30 dönüm veya daha az bir alanda faaliyet gösteren küçük işletmeler olarak sınıflandırılmıştır. Tatlı su kaynaklarının eksikliği, Ürdün’deki tarım sektörünün büyümesi için sürekli bir engel oluşturmakta olup, yağmurla beslenen tarım faaliyetleri tarım faaliyetlerinin %87’sini oluşturmaktadır.
Meyveler, sebzeler ve hayvancılık üretimi, son yıllarda, komşu ülkelerdeki ticaret durumunun kötüleşmesi ve sınır kapılarının kapatılması nedeniyle sekteye uğramıştır. Ürdün’ün meyve ve sebze ihracatı için hedef pazarlar öncelikle Orta Doğu bölgesidir ve geleneksel olarak Irak, Körfez ülkeleri, Lübnan ve Suriye’yi kapsamaktadır.
Hayvancılık alt sektörü, öncelikle kümes hayvanları ve süt sığırcılığı üretiminden oluşmaktadır ve toplam tarımsal üretimin yaklaşık %60’ını oluşturmaktadır. Hükümet verileri, kümes hayvanı eti ve yumurta kategorilerinin iç tüketim ihtiyaçlarını karşılayacak kadar üretken olduğunu gösterirken, kırmızı et üretimi tüketim ihtiyacının yaklaşık %30’unu, süt ve süt ürünleri üretimi ise tüketim ihtiyacının %53’ünü karşılamaktadır. Bu alt sektörde büyümenin önündeki başlıca engeller arasında sınırlı yem ve su kaynakları, aşırı otlatma, meraların bozulması ve gerekli veterinerlik hizmetlerinin kalitesinin düşmesi yer almaktadır.
Ürdün’deki sanayi sektörü GSYİH’nın %20’sini oluşturmakta ve dış yatırımın ise %60’ını çekmektedir. Yine, toplam ulusal ihracatın %90’ı sanayi ürünleri ihracatından oluşmaktadır. En son istatistikler, bu sektörün yıllık toplam 7 milyar dolar döviz geliri sağlamanın yanı sıra, ülkedeki toplam işgücünün yaklaşık %20’sini istihdam ettiğini göstermektedir. Ürdün’ün sanayi sektörü esas olarak “madencilik ve taş ocakçılığı” ve “imalat” alt sektörlerinden oluşmaktadır. Büyük ölçekli endüstriler temel olarak fosfat ve potas madenciliği ile endüstriyel çimento, gübre ve rafine edilmiş petrol üretiminden oluşmaktadır.
Sektörün karşılaştığı zorluklar, enerji nedeniyle yüksek üretim maliyetleri, finansman araçlarının ve araçlarının yokluğu ve genel olarak zayıf satın alma gücünün yanı sıra geleneksel pazarlara akan malların zayıf hareketinden dolayı satış faaliyetindeki düşüş ile özetlenebilir. Başta Suriye ve Irak olmak üzere sınırların kapanması ve sonrasında ulusal ürünlerin pazarlarına girmesini engelleyen teknik ve idari engeller ve koşulların varlığı son dönemde sektörü olumsuz yönde etkilemiştir.
Yatırım Bakanlığı verilerine göre 2022 yılında Yatırım Yasası’ndan faydalanarak gerçekleştirilen yatırımların hacmi geçen yıla kıyasla %29 artarak 657 milyon dinara ulaşmıştır. %57.8’i sanayi alanında gerçekleştirilen yatırımların %83.3’ü yerel (547 milyon dinar), %16,7’si yabancı (109.8 milyon dinar) yatırımlardan oluşmaktadır.
Ürdün hizmet sektörü, hükümet ve özel sektör arasındaki en önemli ortak sektörlerden birisidir ve sağlık, eğitim, ulaşım, iletişim ve lojistik gibi başlıca hizmetler hem kamu hem de özel sektör tarafından sağlanmaktadır. Hükümet tarafından ise daha çok kalite kontrol, muhasebe ve yönetişim çerçevesinde ve bu konuda bilinen uluslararası standartlar dahilinde hizmet sektörünü kontrol etmektedir.
Ürdün’deki hizmetler sektörü, son yıllarda GSYİH’ye %60-70 arasında katkı sağlamakta olup aynı zamanda ülkenin en fazla gelir getiren sektörü olarak diğer sektörlerden ayrılmaktadır. Ayrıca sektör, ülkedeki işgücü piyasasının yaklaşık %75’ini oluştururken; bu oranın da %90’ı yerel işgücüne dayanmaktadır.
2020 yılında yaşanan pandeminin etkisi ile turizm sektörü önemli bir kayıp yaşamış olup, dönemsel olarak bu kayıplar %80’ler düzeyine ulaşmıştır. Yine sektör istihdamı da önemli ölçüde etkilenerek, turizm sektöründe gerçekleşen işten çıkarmalar %50’ler seviyesine ulaşmıştır.
2022’nin ilk on ayında Ürdün’ün turizm gelirlerinin bir önceki yıl aynı döneme kıyasla %125,4 artışla 4,7 milyar dolara yükseldiği, bu dönemde Ürdün’ü 4,1 milyon turistin ziyaret ettiği duyurulmuştur.
Ürdün’ün madencilik sektörü, ekonominin temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir ve ekonomideki diğer birçok önemli sektörün büyümesinde hayati bir rol oynamaktadır. Ürdün’deki madencilik endüstrisi, fosfat, potas, yapı ve dekorasyon taşları, cam kumu ve diğer metalik olmayan kaynakların üretiminde hakimdir. Ürdün, çoğu bakır ve demir gibi metal ve kil gibi metalik olmayan kaolin, saf kireçtaşı, silis kumu, alçıtaşı ve yapı taşı, mermer ve granit plakalar gibi çeşitli taş ocakları tarafından üretilen diğer inşaat malzemeleri gibi farklı türevlerde birçok doğal kaynağa sahiptir. Ölü Deniz bölgesinde ise tıbbi ve kozmetik ürünlerin üretiminde kullanılan Ölü Deniz tuzları ve çamurları da çıkarılmaktadır.
Madencilik sektörü, maden çıkarma endüstrileri ve mineral üretim endüstrilerinden oluşmaktadır. Bunlardan ilki fosfat, potas, tuz, kalsiyum karbonat, işlenmiş zeolit, işlenmiş silika ve traverten endüstrilerini içerir. İkincisi iki daldan oluşur: kimya endüstrileri (gübre, kimyasal asitler ve alüminyum florür, hızlı ve söndürülmüş kireç) ve inşaat malzemeleri endüstrileridir (çimento, beyaz çimento, taş yünü, yapı taşları, seramik ve sıhhi tesisat).
Ürdün fosil yakıt ithalatına büyük ölçüde bağımlıdır ve enerji talebinin %97’sini özellikle Suudi Arabistan, Irak ve Mısır’dan ithal etmiştir. Ürdün’ün yer aldığı coğrafyada yaşanan çatışma ortamı ve çevresindeki şiddetli istikrarsızlıklar, son 16 yıl içinde farklı dönemlerde yakıt arzını bozarak ülkenin enerji güvenliğinin kırılganlığını açıkça ortaya koymuştur.
İthal edilen enerjiye olan bu yüksek bağımlılık ve bölgesel ve uluslararası çatışmalara duyarlılık, Hükümeti enerji tedarikini çeşitlendirmeye ve yerel kaynakların oranını arttırmaya yöneltmiştir. Bu nedenle Ürdün, 2012 tarih ve 13 sayılı Yenilenebilir Enerji ve Enerji Tasarrufu Kanunu ile birlikte bir dizi diğer destekleyici talimat ve düzenlemeyi onaylamış ve fosil yakıtlara olan bağımlılığı azaltmak için iddialı yenilenebilir enerji hedeflerini kabul etmiştir.
2014’te bu tür tarzda bir enerji üretimi yokken 2017 yılında elektriğin %7’sini esas olarak yenilenebilir enerji, güneş ve rüzgarla üretmiştir. Bu başarı, küresel anlamda GSYİH’a kıyasla yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım yapması açısından Ürdün’ü 3. sıraya yerleştirmiş ve yenilenebilir enerjiye toplamda 6 milyar dolarlık yatırım çekmeyi başarmıştır.
Ürdünlü tüccarlar daha uzun zamana dayalı geçmişten gelen ikili ticari ilişkilere dayalı olarak satın alma kararlarını vermektedir. Genel olarak Ürdünlü tüccarların sözleşmelere sadık kalarak hareket ettikleri gözlemlenmektedir.
İş kültürüne ilişkin aşağıdaki hususlara dikkat edilmesinde fayda bulunmaktadır.
Tanışma ve Selamlaşma: Tanışmada kartvizit değişimi yapılırken kartviziti iki el ile tutup karşı tarafa sunmak olumlu bir izlenim bırakır. Kartı alınca hemen cebe koyulmaması ve toplantı süresince masanın üstünde tutulması tavsiye edilir.
Kurumsal Kültür: Ürdünlüler ticaret konusunda başarılı insanlardır. İş yapacakları insanları yakından tanımak ve kişisel bağ kurmak isterler. Bu yüzden iş yapmak istediğiniz insanlarla dostluk kurmak ve dostane tavırlar sergilemek gerekir.
Randevuların önceden planlanması ve randevu saatinden önce karşı taraf ile iletişime geçilip randevu saatinin hatırlatılması ve teyit edilmesi tavsiye edilir. Genellikle randevu saatine riayet edilmekle birlikte, kimi zaman gecikmeler yaşanabilir. Buna hazırlıklı olunması gerekir.
Öğleden sonra kurumlardaki çalışan sayısı gitgide azaldığı için iş görüşmelerinin saat 14:00’ten sonraya bırakılmaması tavsiye edilir. Kamu kurumları ile görüşmelere giderken ülkemiz ürünleri ile alakalı küçük bir hediye verilmesi uygun olacaktır.
Sofra kültürü: Ürdünlüler uzun yemek saatlerini severler. Misafire ikram edilen yemeklerin mümkün olduğu ölçüde en azından tadına bakılması beklenir. Pilav üstüne haşlama kuzu eti ve kesik yoğurda benzer bir sos ile hazırlanan “mansaf” Ürdün’ün başta gelen geleneksel yemeklerinden biridir.
Yerel para birimi Ürdün Dinarı (ÜD)’dır. Ürdün’de sabit kur rejimi uygulanmakta olup, yerel para birimi ABD dolarına sabitlenmiştir (1 ABD doları = 0,71 ÜD). Yerel paranın yanı sıra özellikle ABD doları ve kısmen avro da kullanılabilmektedir. Serbest piyasada, dolar döviz bürolarından, bankalardan veya otellerden kolayca sabit kur üzerinden bozdurulabilmektedir. Kredi kartı kullanımı da oldukça yaygın olup, bazı işletmeler tarafından %2 veya 0,5 dinara kadar hizmet bedeli tahsil edilebilmektedir.
Banka çekleri, genellikle daha büyük meblağlar ve ticari işlemler için kullanılmakla birlikte, son dönemde yaşanan birçok sahtekarlık ve sahtecilik sorunu nedeniyle daha az uygun bir ödeme yöntemi haline gelmiştir. Ayrıca, Ürdün merkez bankası ve ticari bankalar çek defterlerini kullanmayı büyük ölçüde düzenlemiş ve büyük şirketlere veya bankada kilit hesapları olan müşterilere çek kullanma imkanı kısıtlanmıştır.
Ürdün Büyükelçiliği / Konsolosluğu aracılığıyla önceden vize başvurusu yapmaları gereken bazı doğu Afrika, Doğu Avrupa ve Latin Amerika ülkeleri hariç, diğer tüm uluslar 40 dinara (57 dolar) vize alabilmektedirler. Türk uyruklular için Ürdün ve Türkiye arasındaki vize şartı 2009 yılında imzalanan anlaşma ile serbestleştirilmiştir. Umuma Mahsus Pasaport hamilleri 180 gün içinde 90 günü aşmamak kaydıyla, anılan ülkeye yapacakları seyahatlerinde vizeden muaftır.
Diplomatik, Hizmet ve Hususi Pasaport hamilleri 180 gün içinde 90 günü aşmamak kaydıyla, anılan ülkeye yapacakları seyahatlerinde vizeden muaftır.
Ürdün’de çalışma günleri Pazar günü ile başlayıp Perşembe sona erer. Cuma ve Cumartesi hafta sonu tatilidir. Kamusal tatiller 1 Ocak Yılbaşı, 1 Mayıs İşçi Günü, 25 Mayıs Bağımsızlık Günü, 25 Aralık Noel’dir. Ayrıca dini günlerde yapılan tatiller Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Hicri yılbaşı, Peygamberimiz Hz. Muhammed’in doğum günüdür.
Çalışma saatleri yasal olarak haftalık 48 saate kadar günlük ise 8 saati geçememektedir.
Kamu sektöründe çalışma saatleri 08:00–15:00 iken özel sektörde genelde 09:00–17:00 arasındadır.
Ekim- Mart arası artı iki saat (G.T.M.+2)
Nisan- Eylül arası artı üç saat (G.T.M.+3)
Ürdün’de Şirketler Kanununda sıralanan şirket türleri şu şekildedir:
Ürdün’de ticari amaçlı bir şirket kurulması için en az %50 oranında Ürdünlü ile ortak olunması gerekmekte iken üretim amaçlı olarak kurulacak şirketlerde yabancılar %100 şirket sahibi olabilmektedir.
Şirket açmak için Ürdün Şirketler Denetim Dairesine başvurulması gerekmekte olup, talep edilen belgeler aşağıda sunulmaktadır. (http://www.ccd.gov.jo/)
Talep Edilen Belgeler;
Şirket Kuruluş Aşamaları;
Şirket Kayıt ve Tescil Hizmeti Maliyeti:
1-Toplam 55 dinar (avukat yetki bedeli, yayın masrafı, akit düzenleme, kayıt belgesi, pul bedeli vs.) 2-Kayıt parası sermayenin %0,002 ya da en az 250 dinar, %0,003 sermaye oranında sermaye pul bedeli
3-Sermayenin %50 yatırılmış olması
Şube Açılması: Ürdün’de şube açılabilmesi için şirket tarafından yetkilendirilmiş bir temsilcinin Ürdün Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığına başvurulması gerekmektedir.
Talep Edilen Belgeler;
Şube Açma Aşamaları;
Temsilcilik Açılması: Bölge ofisi (regional offices) olarak kurulan şirket (non-operating foreign branch) ancak iş takibi yapabilmekte ve ana ofis ile irtibatı sağlayabilmektedir. Bunların dışında ticari faaliyette bulunamaz, anlaşma imzalayamaz. Satış vergisi hariç vergi muafiyetleri vardır. Ürdünlü olmayan çalışan, gelir ve sosyal güvenlik vergilerinden muaftır.
Şirket Feshi: Aşağıdaki durumlarda şirketler fesih talebinde bulunabilirler 1. Ortaklardan birinin hata yapması ve zarara sebep olması.
Bu sebeplerden birine dayanarak ortaklardan biri mahkemeye başvurarak şirketin feshini talep edebilmektedir. Mahkeme yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı talebin kabulü ya da reddi yönünde karar verebilir. Eğer kalan ortakların şirketin devamında yararı varsa talebin reddine karar verilmektedir.
Ürdün’de sigorta sektörü, Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığı bünyesindeki Sigorta Yönetim Müdürlüğü tarafından denetlenmektedir. Anılan Müdürlük sigorta sektörünü düzenlemek, denetlemek, sigorta endüstrisinin ulusal ekonomideki rolünü artırmak ve ülkede ekonomik kalkınmayı desteklemek için ulusal tasarrufların değerlendirilerek yatırıma yönlendirmekle görevlidir.
Ürdün’de faaliyet gösteren toplam 24 sigorta şirketi bulunmaktadır. 23’ü konut sigortası, 15’i ise emlak sigortasına ek olarak hayat ve sağlık sigortası uygulamaktadır. 7 şirket sağlık sigortası dahil sadece genel sigorta, 1 şirket sağlık sigortası ve bir yabancı sigorta şirketi hayat sigortası dışında genel sigorta uygulamaktadır. Bu şirketler, ithal ve ihraç malları için sigorta (deniz sigortası), araba sigortası, yangın sigortası, depremler, hırsızlık ve diğer tehlikeler, ferdi kazalar ve sağlık sigortası hizmeti vermektedir.
Sigorta şirketlerinden 22’si geleneksel ticari sigortaya, 2 şirketi “takaful” sistemine (islami bir sigorta türü) göre faaliyet göstermektedir.
Toplam 24 sigorta şirketinin toplam kayıtlı ödenmiş sermayesi, 2018 yılındaki 266,5 milyon dinara (376,4 dolar) karşı 2019’da 271,3 milyon dinara (383,1 dolar) ulaşmıştır. Öte yandan, Ürdün’de reasürans alanında uzmanlaşmış bir şirket bulunmamaktadır.
Ürdün sigorta şirketleri, Arap ve/veya yabancı reasürans şirketlerinde varlıklarını reasüre etmektedir.
2019 yılında sigorta kategorisi payları aşağıdaki gibidir:
1950’lerin sonlarında kurulan Ürdün Merkez Bankası (ÜMB), yabancı ve Ürdün ticari bankalarının ve uzmanlaşmış kredi kuruluşlarının izleme otoritesidir. ÜMB bağımsız ve özerk bir kurumdur. Sermayesinin tamamı Ürdün hükümetine ait olup, Bankanın hedefi bankacılık ve finans sektörü üzerinde izlemeyi sürdürmek, ülke ekonomisinin sürekli büyümesini teşvik etmek ve Ürdün dinarının (ÜD) istikrarını ve dönüştürülebilirliğini sağlamaktır.
2019 tarihli 7 sayılı Bankacılık Kanununu onaylayan bir Kraliyet Kararnamesi çıkarılmış ve 2000/28 sayılı Kanun ile birlikte okunmak üzere 01-04-2019 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Değiştirilen Bankacılık Kanunu ile etkili sermaye oranları, banka denetçilerinin seçimi için kontrol ve tedbirlerin belirlemesinin sağlanması, aynı zamanda finansal ve bankacılık istikrarını sağlamak için banka tasfiyelerinin önlenmesi amacıyla zor durumda olan bankalar için alternatif önlemler alınması amaçlanmıştır. Ayrıca, değiştirilen yasa daha fazla kolaylık sağlamış ve düzenleyici kurumların hedeflerini, bankaların ve diğer finansal kurumların risklere dayanma ve yapısal dengesizlikleri sınırlama kapasitelerini arttırarak finansal istikrarı ve parasal istikrarı sürdürmeyi içerecek şekilde genişletmiştir.
Bankacılık Kanunu bir bankayı şu şekilde tanımlamaktadır: “Krallıkta faaliyet gösteren lisanslı yabancı bankaların şubeleri de dahil olmak üzere, bu yasanın hükümlerine uygun olarak bankacılık faaliyetlerinde bulunma yetkisine sahip bir şirket”. Aynı zamanda “İslami bir bankayı” şu şekilde tanımlamaktadır: “İslami Hukuk düzenlemeleri ve ilkeleri ile bu yasanın hükümleri uyarınca diğer faaliyetler ve işlemler uyarınca bankacılık faaliyetlerinde bulunmak için lisanslı bir şirket”.
Bankacılık faaliyetleri, kamu mevduatlarını kabul etmek ve bu mevduatların kısmen veya tamamen kredi vermek amacıyla veya Merkez Bankası tarafından bu amaçla verilen özel talimatlar uyarınca bankacılık faaliyetleri olarak belirlenen diğer faaliyetler için kullanılması olarak tanımlanmaktadır. Ürdün’deki Yerel Bankalar sadece halka açık ortaklık şirketi olarak kurulabilir. ÜMB’dan lisans verildikten sonra yabancı bankaların şubeleri dahil edilebilir.
Ürdün’de faaliyet gösteren yerli ve yabancı şirketler ve işletmeler kurumlar vergisine tabidir. Bankalar için vergi oranı %35’tir.
Ürdün’de faaliyet gösteren 25 banka bulunmakta olup, toplam varlıkları 80 milyar dolar düzeyindedir.
Çalışma izni: Ürdün Çalışma Kanununa göre gerekli yasal izin alınmadan yabancı ülke vatandaşları istihdam edilememektedir. Çalışma izinleri Çalışma Bakanlığı tarafından verilmekte olup, çalışma izninin verilmesi için yapılacak işin
-Söz konusu iş dalında Ürdünlü işçilerin sahip olmadığı bir deneyim ve nitelik gerektirmesi -Kalifiye Ürdünlü işçilerin sayısının bu ihtiyacı karşılamaması
durumlarında öncelik Arap uzmanlara, teknisyenlere ve işçilere olmak üzere çalışma izni verilmektedir.
Yabancılar için oturma izinleri açısından, Ürdün yabancı yatırımları teşvik etme ve kolaylaştırmaya yönelik çabaları kapsamında, halihazırda Ürdün, yatırım amaçlı olmayan ve toplam değeri 282.485 dolardan az olmayan bir mülk satın alınması şartıyla yatırımcılara ve ailelerine beş yıllık oturma izni sunmaktadır.
Arazi ve Etüt Daire Başkanlığının mülk değerlerini teyit etmesi koşuluyla ve mülkün 5 yıl süreyle herhangi bir şekilde satılması veya elden çıkarılmaması koşuluyla oturma izni vermektedir. Bu süreç yatırımcılar için yatırım komisyonu yardımı ile gerçekleştirilebilmektedir.
Yabancı çalışanlara, Çalışma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı aracılığıyla işveren tarafından yapılan başvuru üzerine, pasaport, şirket tescili, sağlık raporu gibi destekleyici belgelerle yıllık olarak çalışma izni düzenlenmektedir.
Kaynak: T.C. Amman Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği
Ürdün’de dış ticaret işlemleri için özel bir yasa bulunmamaktadır. İthalat ve ihracat işlemleri, genellikle ilgili yasa ve / veya bu işlemleri ve bunların prosedürlerini düzenleyen ilgili makamlar tarafından çıkarılan bir dizi zorunlu genelge ile birlikte gümrük kanunlarına tabidir. Hükümetin dış ticaret politikaları, Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığı’na bağlı Dış Ticaret Politikaları Genel Müdürlüğü tarafından belirlenir ve izlenir.
Ürdün, 2000 yılı Nisan ayında DTÖ’ye üye olmuş ve önemli Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) imzalamıştır (2005’te GAFTA, 2010’da ABD, 2013’te AB, 2014’te EFTA ve Singapur).
Ürdün tarafından imzalanan Serbest Ticaret Anlaşmaları kapsamında Anlaşma imzalanan ülkeler menşeli ürünlerin tamamına yakını gümrük vergisinden muaf olarak ithal edilebilmektedir. Anlaşma imzalanan ülkeler dışındaki ülkelerden ithal edilen mallar ise yürürlükteki MFN gümrük vergisi oranlarına tabidir.
Ülkemizle Ürdün arasında imzalanan ve 2011 yılında yürürlüğe giren Serbest Ticaret Anlaşması 2018 Kasım ayı itibariyle iptal edilmiş olup, her iki ülke karşılıklı ticarette üçüncü ülkelere uygulanan gümrük vergilerini uygulamaya başlamıştır.
Öte yandan, Ürdün’de yerleşik fabrikalar tarafından üretimde kullanılacak olan hammadde niteliğindeki ürünler ise menşeine bakılmaksızın gümrük vergilerinden muaf olarak ithal edilebilmektedir.
Ayrıca, 2022 yılı başında Ürdün Hükümeti tarafından alınan bir Karar gereği, Ürdün’e ithal edilecek tüm ürünler (yerli üretimi bulunan bazı mühendislik, inşaat, mobilya ve gıda ürünleri hariç olmak üzere) %0 ve %5 oranında gümrük vergisine tabi olacaktır. Bu Karara otomobil, alkollü içkiler, tütün ve tütün mamulleri gibi bazı ürünler dahil edilmemiştir.
Anılan Karar sonucunda ithal edilen malların %53’ü gümrük vergisinden muaf tutulacak, %40’ında ise %5 oranında gümrük vergisi uygulanacaktır. Geri kalan ürünlerde ise (bazı mühendislik, inşaat, mobilya ve gıda ürünleri) 4 kategori altında %0, %5, %15 ve %25 oranında gümrük vergileri uygulanırken %25 oranında gümrük vergisi uygulanacak ürünlerin gümrük vergileri de tedrici olarak 2027 yılına kadar %15’e düşürülecektir.
Bu kapsamda, 7.193 kalem üründe 4 kategori altında gümrük vergisi uygulanacak olup, bu ürünlerin 3.829’u gümrük vergisinden muaf olacak, 2.893’ünde %5 oranında, 222’sinde %15 oranında, 251’inde ise %25 oranında gümrük vergisi uygulanacaktır.
Yapılan yeni düzenleme ile beraber gümrük vergilerinde önemli bir indirim yapılmış olup, STA’nın iptali sonrası, özellikle Ürdün’ün STA imzaladığı Avrupa Birliği, ABD ve Diğer Arap ülkeleri gibi ülkelere karşı, ülkemiz aleyhine oluşan rekabet dezavantajı büyük ölçüde giderilerek Karar ülkemizin Ürdün’e ihracatına önemli bir katkı sağlamıştır. Bu kapsamda, gümrük vergi oranlarında yapılan düzenleme ihracatımızı müspet yönde etkilemiş ve 2022 yılında Ürdün’e ihracatımız geçen yıla göre %23,7 oranında bir artışla 780,9 milyon dolardan 966,1 milyon dolara yükselmiştir. Söz konusu rakam, Ürdün’e yıllık bazda Ürdün’e yapılan en fazla ihracat tutarı olmuştur.
Ürdün’de toplanan ve her biri kendi kanunlarına tabi olan çeşitli vergiler bulunmaktadır. Genel olarak satış vergisi (KDV) % 16 düzeyindedir.
Kurumlar vergisi sektöre göre değişmektedir (Bankalar %35, Telekom %24, Sanayi % 20, diğer sektörler %20).
Gelir vergisi de yıllık elde edilen gelire göre %5-30 arasında değişmektedir.
İthalatta ise özel hizmetler ücreti altında %5 vergi uygulanmaktadır. Ayrıca, Ürdün’deki diğer bazı vergiler arasında, %15 emlak ve arazi vergisi, %2 eğitim vergisi ve otel ve restoran işletmelerinde ödenen % 10 hizmet vergisi yer almaktadır.
Ürdün Standartları ve Metroloji Kurumu (JSMO) Ürdün’de ulusal standartları “Ürdün Standartları” düzenlemekten sorumlu Ulusal Standartlar Kuruludur. JSMO, teknik düzenlemelere ek olarak standartları benimsemektedir. JSMO tarafından Ürdün’deki standartlar ve kalite altyapısı, standardizasyon, metroloji, akreditasyon ve uygunluk değerlendirmesi hizmetleri (muayene, test ve ürün ve sistem sertifikasyonu) gibi alanlarda yönetilmektedir. Kurum tarafından yerel ya da uluslararası düzenleyici komiteler tarafından benimsenmiş teknik düzenlemeler ile insan, hayvan ve bitki sağlığı önlemlerine uygun olarak ürünlerin veya hizmetlerin belirlenen gereksinimlere uygunluğunu denetlemektedir.
Ürdün standartlarının yaklaşık %50’si uluslararası standartlara eşdeğer olmakla birlikte, bazı durumlarda geçerli bir uluslararası standart olmadığı için Ürdün standardı uygulanmaktadır.
Gıda ve ilaç ürünleri alanında, Ürdün Gıda ve İlaç Dairesi (JFDA), gıda ve ilaç ürünleri gruplarının ihracat ve ithalatının test edilmesinden, belgelendirilmesinden ve düzenlenmesinden sorumludur. Tarım Bakanlığı tarafından ise tarımsal ve hayvansal ürünlerin denetimi yapılmaktadır.
Ürünlere ilişkin fiziksel genel muayene ve testler, sınır kapılarındaki yetkili gümrük personeli tarafından, ürünlerin niteliklerine bağlı olarak belirlenmiş özel ve/veya teknik şartlar çerçevesinde yapılır.
Paketleme ve etiketleme işlemleri yine uluslararası yönergeleri izleyen Standartlar ve gümrük prosedürleri ve düzenlemeleri ile düzenlenmektedir.
Paketleme açısından, ilgili kurumlar tarafından ürün etiketine büyük önem verilmekte olup, ürünün içeriği, menşei, üretim tarihi ve son kullanma tarihi gibi ürüne ilişkin tüm bilgileri içerip içermediği kontrol edilmektedir.
Bu çerçevede, Ürdün gümrüklerinde sorun yaşanmaması için ülkemizden Ürdün’e sevkiyatlarda ürün üzerinde “Made in Türkiye” ibaresinin yazılı olmasına ihracatçı firmaların hassasiyet göstermeleri önem taşımaktadır.
Ülkemizden ithal edilen ürünler açısından rapor edilen bir teknik engel bulunmamaktadır.
Bununla beraber, gümrüklerde yaşanan vakalar çoğunlukla eksik iletişim, dokümantasyon eksikliği ve resmi prosedürler / gereksinimler hakkında yetersiz bilgiden kaynaklanmaktadır.
Piyasaya arz edilen tüm ürünlerin güvenli ve kaliteli olmasını sağlamak ülkelerin en temel öncelikleri arasındadır. Bu amaçla, ürünlerin uyması gereken teknik kriterler (standartlar ve teknik düzenlemeler) ile ürünlerin bu kriterlere uygun üretildiğini belgeleyen uygunluk değerlendirmesi işlemlerine günümüzde daha fazla başvurulmaktadır. Standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi prosedürleri, sınai, ekonomik ve ticari gelişmeye katkıda bulunan, insan can ve mal güvenliğini korumayı amaçlayan, modern ekonominin ve standardizasyon sisteminin temel taşlarıdır.
Bununla birlikte, standartlar, teknik düzenlemeler ve uygunluk değerlendirmesi işlemleri çoğu zaman insan sağlığı ve güvenliği gibi meşru amaçların ötesinde ticarette teknik engeller olarak adlandırılan ve uluslararası ticaretin serbest akışını olumsuz etkileyen engellere yol açmaktadır. Uluslararası kabul görmüş standartlardan farklı teknik kriterler belirlenmesi ve gerektiğinden katı test ve belgelendirme işlemlerinin zorunlu kılınması bu alandaki en önemli sorunlardır. Şeffaf bir şekilde kabul edilmeyen ve uygulanmayan bu düzenlemeler ihracatçı firmalar açısından ek külfet ve maliyetlere de yol açmakta ve rekabet edebilirliklerini güçleştirmektedir. İhracatta karşılaştığımız ticarette teknik engellerin önlenmesi, sürdürülebilir ihracat artışının sağlanması açısından da önemlidir.
Bu kapsamda, T.C. Ticaret Bakanlığı Ürün Güvenliği ve Denetimi Genel Müdürlüğü internet sayfasında konu ile ilgili ayrıntılı bilgi mevcuttur: (https://teknikengel.gov.tr/).
Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesi, ihracatçılarımızın ticarette teknik engeller alanında yararlanacağı ve etkin olarak kullanacağı temel bir platform olarak yapılandırılmıştır. Bu çerçevede; ihracata konu ülkenin ticarette teknik engeller uygulamaları hakkında bilgi sahibi olunabilmekte, ihtiyaç duyulan ülke mevzuat ve uygulamaları hakkında ilave bilgiler Bakanlığımızdan talep edilebilmekte ve ihracatta karşılaşılan ticarette teknik engeller interaktif olarak Bakanlığımıza bildirilebilmektedir. Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesine üyelik suretiyle ilgilenilen ülke ve ürün gruplarına ilişkin taslak düzenlemeler e-posta ile günlük olarak gönderilmektedir. Ayrıca, firmalarımız ihracatlarını olumsuz etkileyebilecek diğer ülke düzenlemelerini taslak aşamasında öğrenip yorum yapabilmektedir.
Ticarette Teknik Engeller İnternet Sitesine üyelik ücretsizdir.
Ürdün’de fikri mülkiyet, telif hakkı yasası, ticari marka yasası, patent yasası ve endüstriyel tasarımlar yasası da dahil olmak üzere çeşitli yasalarla korunmaktadır. Ticari markalar, tasarımlar, endüstriyel tasarımlar ve patentler Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığında Sınai Mülkiyet Koruma Müdürlüğü’nce (IPPD) kaydedilir. Ticari marka ve/veya patent tescili başvurusu, yararlanıcı tarafından şahsen yapılabileceği gibi bir avukat veya danışman aracılığı ile de yapılabilir.
Ürdün’de, ürün son tüketicinin eline geçene kadar toptancılar, perakendeciler ve distribütörleri içeren dolaylı dağıtım kanalları yaygın olarak kullanılmaktadır. Doğrudan dağıtım (üretici-tüketici) yaklaşımı özel ürünler için nadiren kullanılmaktadır. Ürdün’de perakende tüketim geleneksel mağazalar ve dükkanlardan alışveriş merkezi ve hiper market tarzına dönüşmekte ve Amman’da ve büyük şehirlerde büyük alışveriş merkezleri açılmaktadır. Ürdün’de on-line mağazalar da popüler olmakla beraber bu tür satın alımlarda uygulanan vergilendirme sistemi bu tür satışları olumsuz etkilemektedir.
Ürdünlü tüccarlar ve tüketiciler, fiyat duyarlı yaklaşımlarıyla piyasada yer almaktadır. Bununla beraber, Ürdünlülerin çoğunun gelirlerinden daha fazlasını harcadığı rapor edilmekte ve resmi tahminlere göre yıllık gelir ve harcama arasında 1.000 Ürdün dinarı (1.400 dolar) fark olduğu tahmin edilmektedir. Emtia grupları açısından, Türk ürünleri, piyasadaki diğer seçeneklere kıyasla yüksek kalite ve uygun fiyatları birleştirdiğinden, geniş bir ürün yelpazesi ile aranan ana ürün gruplarındandır.
Ürdün halkının %70’inden fazlasının aylık geliri 400-500 dolar düzeyindedir ve bu kesim öncelikle sadece temel ihtiyaçları için harcama yapmaktadır. Bununla birlikte, tüketim kalıpları aile geçmişi, eğitim ve yaş gibi diğer faktörlerle birlikte değişmektedir.
Ürdün bir fuar ülkesi niteliği arz etmemektedir. Ülkede yapılan fuar sayısı oldukça azdır ve bu fuarlara katılım sağlayan firma ve ziyaretçi sayıları düşüktür. Genelde Ürdünlü tüccarların uzun zamana dayalı geçmişten gelen ikili ticari ilişkileri satın alma kararlarında daha öne çıkmaktadır.
İhracatçıların ülkeye satış yapmalarında reklam ve tanıtım faaliyetlerinin yanı sıra hedef müşteri kitlesi ile doğrudan iletişime geçip, firma ve ürün tanıtımı yapmaları satış yapılmasını kolaylaştırmaktadır.
Yine, Ürdün’de sosyal medya kullanımının yaygın olması nedeniyle bu mecralarda yapılacak reklam ve tanıtım faaliyetleri ürün talebini arttıran bir etki olacaktır.
Ürdün, DTÖ’deki Kamu Alımları Anlaşmasının bir gözlemcisidir ve Ürdün’de farklı devlet kurumları tarafından uygulanan ve genel durumun karmaşıklaşmasına neden olan bir dizi yasa altında düzenlenen farklı devlet ihale sistemleri vardır.
Ayrıca, inşaat ve müteahhitlik firmalarına uygulanan yabancı sermaye kısıtlamaları, devlet ihale sözleşmelerine erişimini de sınırlamaktadır. Satın alma bir kamu ihalesi yoluyla yapılmakta, ancak yönetmelikler aciliyet düzeyine bağlı olarak doğrudan ve anında tedarik yapılmasına izin verebilmektedir.
Öte yandan, yerel endüstrileri desteklemek amacıyla Hükümet, yerel ürüne öncelik vermekte ve yerel ürün yoksa tedarik yerel tedarikçi aracılığıyla yapılmaktadır.
İstatistik Dairesi verilerine göre, Ürdün’de tarım sektörü mütevazı bir öneme sahiptir ve son birkaç yıl içinde GSYİH’nın yaklaşık %4-6’sını oluşturmaktadır. Sektör genel olarak küçük arazi işletmeleri, yetersiz üretim politikaları, yetersiz sulama sistemleri ve teknoloji ve pazarlamaya sınırlı yatırım ile tanımlanmaktadır. Ürdün’deki çiftçilik/tarım tedarik zinciri yüksek oranda parçalanmış olup, Ürdün’deki çiftliklerin %99’u azami 30 dönüm veya daha az bir alanda faaliyet gösteren küçük işletmeler olarak sınıflandırılmıştır. Tatlı su kaynaklarının eksikliği, Ürdün’deki tarım sektörünün büyümesi için sürekli bir engel oluşturmakta olup, yağmurla beslenen tarım faaliyetleri tarım faaliyetlerinin %87’sini oluşturmaktadır.
Meyveler, sebzeler ve hayvancılık üretimi, son yıllarda, komşu ülkelerdeki ticaret durumunun kötüleşmesi ve sınır kapılarının kapatılması nedeniyle sekteye uğramıştır. Ürdün’ün meyve ve sebze ihracatı için hedef pazarlar öncelikle Orta Doğu bölgesidir ve geleneksel olarak Irak, Körfez ülkeleri, Lübnan ve Suriye’yi kapsamaktadır.
Hayvancılık alt sektörü, öncelikle kümes hayvanları ve süt sığırcılığı üretiminden oluşmaktadır ve toplam tarımsal üretimin yaklaşık %60’ını oluşturmaktadır. Hükümet verileri, kümes hayvanı eti ve yumurta kategorilerinin iç tüketim ihtiyaçlarını karşılayacak kadar üretken olduğunu gösterirken, kırmızı et üretimi tüketim ihtiyacının yaklaşık %30’unu, süt ve süt ürünleri üretimi ise tüketim ihtiyacının %53’ünü karşılamaktadır. Bu alt sektörde büyümenin önündeki başlıca engeller arasında sınırlı yem ve su kaynakları, aşırı otlatma, meraların bozulması ve gerekli veterinerlik hizmetlerinin kalitesinin düşmesi yer almaktadır.
Ürdün’deki sanayi sektörü GSYİH’nın %20’sini oluşturmakta ve dış yatırımın ise %60’ını çekmektedir. Yine, toplam ulusal ihracatın %90’ı sanayi ürünleri ihracatından oluşmaktadır. En son istatistikler, bu sektörün yıllık toplam 7 milyar dolar döviz geliri sağlamanın yanı sıra, ülkedeki toplam işgücünün yaklaşık %20’sini istihdam ettiğini göstermektedir. Ürdün’ün sanayi sektörü esas olarak “madencilik ve taş ocakçılığı” ve “imalat” alt sektörlerinden oluşmaktadır. Büyük ölçekli endüstriler temel olarak fosfat ve potas madenciliği ile endüstriyel çimento, gübre ve rafine edilmiş petrol üretiminden oluşmaktadır.
Sektörün karşılaştığı zorluklar, enerji nedeniyle yüksek üretim maliyetleri, finansman araçlarının ve araçlarının yokluğu ve genel olarak zayıf satın alma gücünün yanı sıra geleneksel pazarlara akan malların zayıf hareketinden dolayı satış faaliyetindeki düşüş ile özetlenebilir. Başta Suriye ve Irak olmak üzere sınırların kapanması ve sonrasında ulusal ürünlerin pazarlarına girmesini engelleyen teknik ve idari engeller ve koşulların varlığı son dönemde sektörü olumsuz yönde etkilemiştir.
Yatırım Bakanlığı verilerine göre 2022 yılında Yatırım Yasası’ndan faydalanarak gerçekleştirilen yatırımların hacmi geçen yıla kıyasla %29 artarak 657 milyon dinara ulaşmıştır. %57.8’i sanayi alanında gerçekleştirilen yatırımların %83.3’ü yerel (547 milyon dinar), %16,7’si yabancı (109.8 milyon dinar) yatırımlardan oluşmaktadır.
Ürdün hizmet sektörü, hükümet ve özel sektör arasındaki en önemli ortak sektörlerden birisidir ve sağlık, eğitim, ulaşım, iletişim ve lojistik gibi başlıca hizmetler hem kamu hem de özel sektör tarafından sağlanmaktadır. Hükümet tarafından ise daha çok kalite kontrol, muhasebe ve yönetişim çerçevesinde ve bu konuda bilinen uluslararası standartlar dahilinde hizmet sektörünü kontrol etmektedir.
Ürdün’deki hizmetler sektörü, son yıllarda GSYİH’ye %60-70 arasında katkı sağlamakta olup aynı zamanda ülkenin en fazla gelir getiren sektörü olarak diğer sektörlerden ayrılmaktadır. Ayrıca sektör, ülkedeki işgücü piyasasının yaklaşık %75’ini oluştururken; bu oranın da %90’ı yerel işgücüne dayanmaktadır.
2020 yılında yaşanan pandeminin etkisi ile turizm sektörü önemli bir kayıp yaşamış olup, dönemsel olarak bu kayıplar %80’ler düzeyine ulaşmıştır. Yine sektör istihdamı da önemli ölçüde etkilenerek, turizm sektöründe gerçekleşen işten çıkarmalar %50’ler seviyesine ulaşmıştır.
2022’nin ilk on ayında Ürdün’ün turizm gelirlerinin bir önceki yıl aynı döneme kıyasla %125,4 artışla 4,7 milyar dolara yükseldiği, bu dönemde Ürdün’ü 4,1 milyon turistin ziyaret ettiği duyurulmuştur.
Ürdün’ün madencilik sektörü, ekonominin temel taşlarından biri olarak kabul edilmektedir ve ekonomideki diğer birçok önemli sektörün büyümesinde hayati bir rol oynamaktadır. Ürdün’deki madencilik endüstrisi, fosfat, potas, yapı ve dekorasyon taşları, cam kumu ve diğer metalik olmayan kaynakların üretiminde hakimdir. Ürdün, çoğu bakır ve demir gibi metal ve kil gibi metalik olmayan kaolin, saf kireçtaşı, silis kumu, alçıtaşı ve yapı taşı, mermer ve granit plakalar gibi çeşitli taş ocakları tarafından üretilen diğer inşaat malzemeleri gibi farklı türevlerde birçok doğal kaynağa sahiptir. Ölü Deniz bölgesinde ise tıbbi ve kozmetik ürünlerin üretiminde kullanılan Ölü Deniz tuzları ve çamurları da çıkarılmaktadır.
Madencilik sektörü, maden çıkarma endüstrileri ve mineral üretim endüstrilerinden oluşmaktadır. Bunlardan ilki fosfat, potas, tuz, kalsiyum karbonat, işlenmiş zeolit, işlenmiş silika ve traverten endüstrilerini içerir. İkincisi iki daldan oluşur: kimya endüstrileri (gübre, kimyasal asitler ve alüminyum florür, hızlı ve söndürülmüş kireç) ve inşaat malzemeleri endüstrileridir (çimento, beyaz çimento, taş yünü, yapı taşları, seramik ve sıhhi tesisat).
Ürdün fosil yakıt ithalatına büyük ölçüde bağımlıdır ve enerji talebinin %97’sini özellikle Suudi Arabistan, Irak ve Mısır’dan ithal etmiştir. Ürdün’ün yer aldığı coğrafyada yaşanan çatışma ortamı ve çevresindeki şiddetli istikrarsızlıklar, son 16 yıl içinde farklı dönemlerde yakıt arzını bozarak ülkenin enerji güvenliğinin kırılganlığını açıkça ortaya koymuştur.
İthal edilen enerjiye olan bu yüksek bağımlılık ve bölgesel ve uluslararası çatışmalara duyarlılık, Hükümeti enerji tedarikini çeşitlendirmeye ve yerel kaynakların oranını arttırmaya yöneltmiştir. Bu nedenle Ürdün, 2012 tarih ve 13 sayılı Yenilenebilir Enerji ve Enerji Tasarrufu Kanunu ile birlikte bir dizi diğer destekleyici talimat ve düzenlemeyi onaylamış ve fosil yakıtlara olan bağımlılığı azaltmak için iddialı yenilenebilir enerji hedeflerini kabul etmiştir.
2014’te bu tür tarzda bir enerji üretimi yokken 2017 yılında elektriğin %7’sini esas olarak yenilenebilir enerji, güneş ve rüzgarla üretmiştir. Bu başarı, küresel anlamda GSYİH’a kıyasla yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım yapması açısından Ürdün’ü 3. sıraya yerleştirmiş ve yenilenebilir enerjiye toplamda 6 milyar dolarlık yatırım çekmeyi başarmıştır.
Ürdünlü tüccarlar daha uzun zamana dayalı geçmişten gelen ikili ticari ilişkilere dayalı olarak satın alma kararlarını vermektedir. Genel olarak Ürdünlü tüccarların sözleşmelere sadık kalarak hareket ettikleri gözlemlenmektedir.
İş kültürüne ilişkin aşağıdaki hususlara dikkat edilmesinde fayda bulunmaktadır.
Tanışma ve Selamlaşma: Tanışmada kartvizit değişimi yapılırken kartviziti iki el ile tutup karşı tarafa sunmak olumlu bir izlenim bırakır. Kartı alınca hemen cebe koyulmaması ve toplantı süresince masanın üstünde tutulması tavsiye edilir.
Kurumsal Kültür: Ürdünlüler ticaret konusunda başarılı insanlardır. İş yapacakları insanları yakından tanımak ve kişisel bağ kurmak isterler. Bu yüzden iş yapmak istediğiniz insanlarla dostluk kurmak ve dostane tavırlar sergilemek gerekir.
Randevuların önceden planlanması ve randevu saatinden önce karşı taraf ile iletişime geçilip randevu saatinin hatırlatılması ve teyit edilmesi tavsiye edilir. Genellikle randevu saatine riayet edilmekle birlikte, kimi zaman gecikmeler yaşanabilir. Buna hazırlıklı olunması gerekir.
Öğleden sonra kurumlardaki çalışan sayısı gitgide azaldığı için iş görüşmelerinin saat 14:00’ten sonraya bırakılmaması tavsiye edilir. Kamu kurumları ile görüşmelere giderken ülkemiz ürünleri ile alakalı küçük bir hediye verilmesi uygun olacaktır.
Sofra kültürü: Ürdünlüler uzun yemek saatlerini severler. Misafire ikram edilen yemeklerin mümkün olduğu ölçüde en azından tadına bakılması beklenir. Pilav üstüne haşlama kuzu eti ve kesik yoğurda benzer bir sos ile hazırlanan “mansaf” Ürdün’ün başta gelen geleneksel yemeklerinden biridir.
Yerel para birimi Ürdün Dinarı (ÜD)’dır. Ürdün’de sabit kur rejimi uygulanmakta olup, yerel para birimi ABD dolarına sabitlenmiştir (1 ABD doları = 0,71 ÜD). Yerel paranın yanı sıra özellikle ABD doları ve kısmen avro da kullanılabilmektedir. Serbest piyasada, dolar döviz bürolarından, bankalardan veya otellerden kolayca sabit kur üzerinden bozdurulabilmektedir. Kredi kartı kullanımı da oldukça yaygın olup, bazı işletmeler tarafından %2 veya 0,5 dinara kadar hizmet bedeli tahsil edilebilmektedir.
Banka çekleri, genellikle daha büyük meblağlar ve ticari işlemler için kullanılmakla birlikte, son dönemde yaşanan birçok sahtekarlık ve sahtecilik sorunu nedeniyle daha az uygun bir ödeme yöntemi haline gelmiştir. Ayrıca, Ürdün merkez bankası ve ticari bankalar çek defterlerini kullanmayı büyük ölçüde düzenlemiş ve büyük şirketlere veya bankada kilit hesapları olan müşterilere çek kullanma imkanı kısıtlanmıştır.
Ürdün Büyükelçiliği / Konsolosluğu aracılığıyla önceden vize başvurusu yapmaları gereken bazı doğu Afrika, Doğu Avrupa ve Latin Amerika ülkeleri hariç, diğer tüm uluslar 40 dinara (57 dolar) vize alabilmektedirler. Türk uyruklular için Ürdün ve Türkiye arasındaki vize şartı 2009 yılında imzalanan anlaşma ile serbestleştirilmiştir. Umuma Mahsus Pasaport hamilleri 180 gün içinde 90 günü aşmamak kaydıyla, anılan ülkeye yapacakları seyahatlerinde vizeden muaftır.
Diplomatik, Hizmet ve Hususi Pasaport hamilleri 180 gün içinde 90 günü aşmamak kaydıyla, anılan ülkeye yapacakları seyahatlerinde vizeden muaftır.
Ürdün’de çalışma günleri Pazar günü ile başlayıp Perşembe sona erer. Cuma ve Cumartesi hafta sonu tatilidir. Kamusal tatiller 1 Ocak Yılbaşı, 1 Mayıs İşçi Günü, 25 Mayıs Bağımsızlık Günü, 25 Aralık Noel’dir. Ayrıca dini günlerde yapılan tatiller Ramazan Bayramı, Kurban Bayramı, Hicri yılbaşı, Peygamberimiz Hz. Muhammed’in doğum günüdür.
Çalışma saatleri yasal olarak haftalık 48 saate kadar günlük ise 8 saati geçememektedir.
Kamu sektöründe çalışma saatleri 08:00–15:00 iken özel sektörde genelde 09:00–17:00 arasındadır.
Ekim- Mart arası artı iki saat (G.T.M.+2)
Nisan- Eylül arası artı üç saat (G.T.M.+3)
Ürdün’de Şirketler Kanununda sıralanan şirket türleri şu şekildedir:
Ürdün’de ticari amaçlı bir şirket kurulması için en az %50 oranında Ürdünlü ile ortak olunması gerekmekte iken üretim amaçlı olarak kurulacak şirketlerde yabancılar %100 şirket sahibi olabilmektedir.
Şirket açmak için Ürdün Şirketler Denetim Dairesine başvurulması gerekmekte olup, talep edilen belgeler aşağıda sunulmaktadır. (http://www.ccd.gov.jo/)
Talep Edilen Belgeler;
Şirket Kuruluş Aşamaları;
Şirket Kayıt ve Tescil Hizmeti Maliyeti:
1-Toplam 55 dinar (avukat yetki bedeli, yayın masrafı, akit düzenleme, kayıt belgesi, pul bedeli vs.) 2-Kayıt parası sermayenin %0,002 ya da en az 250 dinar, %0,003 sermaye oranında sermaye pul bedeli
3-Sermayenin %50 yatırılmış olması
Şube Açılması: Ürdün’de şube açılabilmesi için şirket tarafından yetkilendirilmiş bir temsilcinin Ürdün Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığına başvurulması gerekmektedir.
Talep Edilen Belgeler;
Şube Açma Aşamaları;
Temsilcilik Açılması: Bölge ofisi (regional offices) olarak kurulan şirket (non-operating foreign branch) ancak iş takibi yapabilmekte ve ana ofis ile irtibatı sağlayabilmektedir. Bunların dışında ticari faaliyette bulunamaz, anlaşma imzalayamaz. Satış vergisi hariç vergi muafiyetleri vardır. Ürdünlü olmayan çalışan, gelir ve sosyal güvenlik vergilerinden muaftır.
Şirket Feshi: Aşağıdaki durumlarda şirketler fesih talebinde bulunabilirler 1. Ortaklardan birinin hata yapması ve zarara sebep olması.
Bu sebeplerden birine dayanarak ortaklardan biri mahkemeye başvurarak şirketin feshini talep edebilmektedir. Mahkeme yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı talebin kabulü ya da reddi yönünde karar verebilir. Eğer kalan ortakların şirketin devamında yararı varsa talebin reddine karar verilmektedir.
Ürdün’de sigorta sektörü, Sanayi, Ticaret ve Tedarik Bakanlığı bünyesindeki Sigorta Yönetim Müdürlüğü tarafından denetlenmektedir. Anılan Müdürlük sigorta sektörünü düzenlemek, denetlemek, sigorta endüstrisinin ulusal ekonomideki rolünü artırmak ve ülkede ekonomik kalkınmayı desteklemek için ulusal tasarrufların değerlendirilerek yatırıma yönlendirmekle görevlidir.
Ürdün’de faaliyet gösteren toplam 24 sigorta şirketi bulunmaktadır. 23’ü konut sigortası, 15’i ise emlak sigortasına ek olarak hayat ve sağlık sigortası uygulamaktadır. 7 şirket sağlık sigortası dahil sadece genel sigorta, 1 şirket sağlık sigortası ve bir yabancı sigorta şirketi hayat sigortası dışında genel sigorta uygulamaktadır. Bu şirketler, ithal ve ihraç malları için sigorta (deniz sigortası), araba sigortası, yangın sigortası, depremler, hırsızlık ve diğer tehlikeler, ferdi kazalar ve sağlık sigortası hizmeti vermektedir.
Sigorta şirketlerinden 22’si geleneksel ticari sigortaya, 2 şirketi “takaful” sistemine (islami bir sigorta türü) göre faaliyet göstermektedir.
Toplam 24 sigorta şirketinin toplam kayıtlı ödenmiş sermayesi, 2018 yılındaki 266,5 milyon dinara (376,4 dolar) karşı 2019’da 271,3 milyon dinara (383,1 dolar) ulaşmıştır. Öte yandan, Ürdün’de reasürans alanında uzmanlaşmış bir şirket bulunmamaktadır.
Ürdün sigorta şirketleri, Arap ve/veya yabancı reasürans şirketlerinde varlıklarını reasüre etmektedir.
2019 yılında sigorta kategorisi payları aşağıdaki gibidir:
1950’lerin sonlarında kurulan Ürdün Merkez Bankası (ÜMB), yabancı ve Ürdün ticari bankalarının ve uzmanlaşmış kredi kuruluşlarının izleme otoritesidir. ÜMB bağımsız ve özerk bir kurumdur. Sermayesinin tamamı Ürdün hükümetine ait olup, Bankanın hedefi bankacılık ve finans sektörü üzerinde izlemeyi sürdürmek, ülke ekonomisinin sürekli büyümesini teşvik etmek ve Ürdün dinarının (ÜD) istikrarını ve dönüştürülebilirliğini sağlamaktır.
2019 tarihli 7 sayılı Bankacılık Kanununu onaylayan bir Kraliyet Kararnamesi çıkarılmış ve 2000/28 sayılı Kanun ile birlikte okunmak üzere 01-04-2019 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Değiştirilen Bankacılık Kanunu ile etkili sermaye oranları, banka denetçilerinin seçimi için kontrol ve tedbirlerin belirlemesinin sağlanması, aynı zamanda finansal ve bankacılık istikrarını sağlamak için banka tasfiyelerinin önlenmesi amacıyla zor durumda olan bankalar için alternatif önlemler alınması amaçlanmıştır. Ayrıca, değiştirilen yasa daha fazla kolaylık sağlamış ve düzenleyici kurumların hedeflerini, bankaların ve diğer finansal kurumların risklere dayanma ve yapısal dengesizlikleri sınırlama kapasitelerini arttırarak finansal istikrarı ve parasal istikrarı sürdürmeyi içerecek şekilde genişletmiştir.
Bankacılık Kanunu bir bankayı şu şekilde tanımlamaktadır: “Krallıkta faaliyet gösteren lisanslı yabancı bankaların şubeleri de dahil olmak üzere, bu yasanın hükümlerine uygun olarak bankacılık faaliyetlerinde bulunma yetkisine sahip bir şirket”. Aynı zamanda “İslami bir bankayı” şu şekilde tanımlamaktadır: “İslami Hukuk düzenlemeleri ve ilkeleri ile bu yasanın hükümleri uyarınca diğer faaliyetler ve işlemler uyarınca bankacılık faaliyetlerinde bulunmak için lisanslı bir şirket”.
Bankacılık faaliyetleri, kamu mevduatlarını kabul etmek ve bu mevduatların kısmen veya tamamen kredi vermek amacıyla veya Merkez Bankası tarafından bu amaçla verilen özel talimatlar uyarınca bankacılık faaliyetleri olarak belirlenen diğer faaliyetler için kullanılması olarak tanımlanmaktadır. Ürdün’deki Yerel Bankalar sadece halka açık ortaklık şirketi olarak kurulabilir. ÜMB’dan lisans verildikten sonra yabancı bankaların şubeleri dahil edilebilir.
Ürdün’de faaliyet gösteren yerli ve yabancı şirketler ve işletmeler kurumlar vergisine tabidir. Bankalar için vergi oranı %35’tir.
Ürdün’de faaliyet gösteren 25 banka bulunmakta olup, toplam varlıkları 80 milyar dolar düzeyindedir.
Çalışma izni: Ürdün Çalışma Kanununa göre gerekli yasal izin alınmadan yabancı ülke vatandaşları istihdam edilememektedir. Çalışma izinleri Çalışma Bakanlığı tarafından verilmekte olup, çalışma izninin verilmesi için yapılacak işin
-Söz konusu iş dalında Ürdünlü işçilerin sahip olmadığı bir deneyim ve nitelik gerektirmesi -Kalifiye Ürdünlü işçilerin sayısının bu ihtiyacı karşılamaması
durumlarında öncelik Arap uzmanlara, teknisyenlere ve işçilere olmak üzere çalışma izni verilmektedir.
Yabancılar için oturma izinleri açısından, Ürdün yabancı yatırımları teşvik etme ve kolaylaştırmaya yönelik çabaları kapsamında, halihazırda Ürdün, yatırım amaçlı olmayan ve toplam değeri 282.485 dolardan az olmayan bir mülk satın alınması şartıyla yatırımcılara ve ailelerine beş yıllık oturma izni sunmaktadır.
Arazi ve Etüt Daire Başkanlığının mülk değerlerini teyit etmesi koşuluyla ve mülkün 5 yıl süreyle herhangi bir şekilde satılması veya elden çıkarılmaması koşuluyla oturma izni vermektedir. Bu süreç yatırımcılar için yatırım komisyonu yardımı ile gerçekleştirilebilmektedir.
Yabancı çalışanlara, Çalışma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı aracılığıyla işveren tarafından yapılan başvuru üzerine, pasaport, şirket tescili, sağlık raporu gibi destekleyici belgelerle yıllık olarak çalışma izni düzenlenmektedir.
Kaynak: T.C. Amman Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği