| Devletin Adı | İran İslam Cumhuriyeti |
| Cumhurbaşkanı | Dr. Hassan Rouhani (aynı zamanda Hükümet Başkanı) |
| Milli Günü | 11 Şubat |
| Resmi Dili | Farsça |
| Nüfusu (2019) | 82.913.906 (Dünya Bankası) |
| Başkent
Nüfusu (2019) |
Tahran
9.013.663 |
| Din | İslam (%98) |
| Başlıca Şehirleri | Tahran, Meşhed, İsfahan, Tebriz, Şiraz, Ahvaz, Bander Abbas, Urumiye, Kerej |
| Para Birimi*
|
Riyal (Halk arasında Tümen ifadesi kullanılmaktadır.) 1 Tümen = 10 Riyal |
| Döviz kuru | Üç döviz kuru bulunmaktadır
(Resmi kur, NİMA kuru, Serbest kur oranı) https://ticaret.gov.tr/data/5b8a43345c7495406a2270a3/D%C3%B6viz%20Kurlar%C4%B1.pdf |
| Milli Günü | 11 Şubat |
| Haftasonu tatili | Perşembe & Cuma |
| Takvim | Celali Takvim (Şemsi Hicri) – Güneş yılı, Hicret başlangıç |
| Yılbaşı (yeni yıl) tatili | 21-24 Mart (nevruz) |
| Uluslararası Telefon Kodu | +98 |
(*Tomen diye basılı resmi bir kağıt veya madeni para yoktur. Tomen, fiktif bir para birimidir. İran halkının tamamına yakını gündelik hayatında para birimi olarak Riyal tanımını kullanmaz ve parasal büyüklükleri Riyal olarak telaffuz etmez. Riyal cinsinden olan herhangi bir fiyatı, meblağı veya banknotu zihninde 10’a böler ve Tomen (Tümen) olarak söyler. Mesela, hiçbir İran’lı 100.000 Riyal’lik banknotu gördüğünde 100.000 Riyal demez, 10.000 Tomen veya sadece 10.000 der. Hatta 10 der. Dolayısıyla fiyat ve içinde parasal büyüklükler olan görüşmelerde çok dikkatli olmak gerekir. Riyal ve Tomen ayrımı mutlaka netleştirilmelidir.)
Tarihi İpek Yolu sayesinde eski çağlardan bu yana Avrupa ve Asya’nın kesişme noktasında stratejik konumda yer alan İran’ın Umman Körfezi, Basra Körfezi ve Hazar Denizi’ne kıyısı bulunmaktadır. Başkent Tahran’ın denizden yüksekliği (rakımı) 1.200 metredir. Ülkenin karadan ve denizden 15 ülke ile sınırı vardır.
Şah yönetimi 11 Şubat 1979 tarihinde devrilmiş ve dini esasa dayalı bir devlet düzeni kurulmuştur. İran Anayasası 3 Aralık 1979 tarihinde yürürlüğe girmiş, 1989 yılında revize edilmiştir. İran’da gücün ulema ile halk tarafından seçilen temsilciler arasında hiyerarşik olarak paylaşıldığı, dini teokrasi ile Başkanlık sistemi karışımı kendine özgü bir yönetim biçimi hâkimdir. İran’da siyasi parti temelinde bir yapılanma bulunmamaktadır.
Siyasi hayatta, partiler yerine daha çok baskı/çıkar grupları olarak adlandırılabilecek hizib veya fraksiyon adı verilen yapılanmalar rol oynamakta, bu gruplar seçim zamanlarında büyük ittifakların çatısı altında toplanmakta ve seçimlerden sonra tekrar dağılmaktadır.
Dini Lider/Rehber (Supreme Leader): İran’da kuvvetler ayrılığı prensibi geçerli olmakla beraber, erkler (yasama, yürütme ve yargı) Rehber’in gözetimi altındadır. Hâlihazırdaki dini lider (Rehber), Rejim’in kurucusu Humeyni’nin vefatından sonra 1989’da seçilmiş olan Ayetullah Ali Hameney’dir. Rehber, din adamlarından oluşan Uzmanlar Meclisi tarafından ömür boyu süreyle seçilmektedir. Dini Lider (Rehber) mutlak yetki sahibi olup, birçok hayati ve önemli konuda son kararı veren kişidir.
Birçok kurum doğrudan Dini Lidere bağlıdır. Bu kurumların yöneticilerinin, yönetim kurulu üyelerinin atanması veya görevden alınması Rehber’in yetkisindedir. Nizami ordu, İran Devrim Muhafızları Ordusu, İçişleri Bakanlığı ve istihbarat kuruluşları ile İran İslam Cumhuriyeti Radyo ve Televizyonu doğrudan Dini Lidere bağlıdır. Dini Lider, İçişleri Bakanlığı üzerindeki yetkilerini Cumhurbaşkanına devredebilir. Dini Liderin özellikle dini vakıflar aracılığıyla da ekonomik yaşam üzerinde önemli bir etkisi vardır.
Yasama (İslam Danışma Meclisi/İran İslam Parlamentosu): 4 yıllık dönemler için halkın doğrudan ve gizli oy ile seçtiği 290 milletvekilinden oluşan İran Danışma Meclisi (parlamento), sadece bir yasama organı niteliğinde olmayıp; idarenin tüm eylem ve işlemlerinde inceleme ve araştırma yapma yetkisine sahiptir. Kanun teklifi Bakanlar Kurulu Üyelerinin ortak kararı, kanun tasarıları ise en az 15 milletvekilinin talebi ile meclise sunulur.
Yürütme (Hükümet): Anayasayı Koruyucular Konseyi’nin onayını almış adaylar arasından belirlenen ve 4 yıllık dönemler için doğrudan halk tarafından (genel seçimlerde) seçilen Cumhurbaşkanı aynı zamanda Hükümet başkanıdır. Hükümetin göreve başlayabilmesi için Parlamentodan güvenouyu alması gerekmektedir. Halen cumhurbaşkanlığı görevini Dr. Hasan Rouhani yürütmektedir. Başbakanlık Kurumu bulunmamaktadır. Son Cumhurbaşkanlığı seçimleri 19 Mayıs 2017 tarihinde düzenlenmiş olup, Cumhurbaşkanı Ruhani, oyların %57’sini alarak ilk turda ve ikinci kez Cumhurbaşkanı seçilmiştir.
Yargı: Yasama ve yürütmeden bağımsız olarak iş görmektedir. Adalet Bakanlığı, yargı ve yürütme erkleri arasındaki koordinasyonu sağlamakla yükümlüdür. Yargı erkinin işleyişinden, Dini Lider tarafından içtihat verme yetkisine haiz ulema arasından 5 yıllık süre için atanan Yargı Erki Başkanı sorumludur. İran devriminin ardından mevcut Kara Avrupası Hukuk Sistemi, İslâm Hukuku ile birleştirilerek oluşturulan İran hukuk sisteminde, İslâm hukuku daha çok aile hukuku ve ceza hukuku alanlarında uygulanmaktadır.
İdare: İran’da “Ostan” adı verilen 31 vilayet bulunmaktadır. Ostanların valilerine ostandar denmektedir. Ostandarlar, İçişleri Bakanının teklifiyle Hükümet tarafından atanmaktadır. İran’daki yönetim anlayışı genel anlamıyla merkeziyetçi bir görünüm arz etmektedir.
İran nüfusu 2019 yılında yaklaşık 83 milyondur. %49,4’ü kadındır. Nüfusu genç olup, %69’u 15-64 yaş grubundadır. Ortalama ömür süresi 64’dür. Kentleşme oranı %75’tir. (Dünya Bankası)
İran toplumu geleneksel ve modern olmak üzere iki ana bölüme ayrılmıştır. Geleneksel kısımda yer alan sınıflar, “bazar”da ya da iş dünyasında aile şirketleri olanlardır. Modern segmentte yer alan kesimler ise, Batılı yaşam tarzı ve kültürüne yakındır.
İran’ın resmi dini İslam’dır. Resmi mezhebi ise Caferiliktir. Nüfusun %90’ı Şii, %8’i Sünni müslümanlardan oluşmaktadır. Geri kalanı ise Zerdüşt, Yahudi, Hristiyan’dır. İran’da Fars, Türk, Beluc, Lor, Arap, Afgan gibi farklı milletler yaşamaktadır.
Aktif işgücü (27,9 milyon) kapsamındaki genel işsizlik oranı 2019 yılında %11,4 olmuştur. Kadın işgücü kapsamındaki işssizlik oranı %19 olup, erkek işgücü içindeki işsizlik ise %10’dur. Genç (15-24 yaş) işsizlik ise, 2019 yılı sonunda %26’ya düşmüştür. (Dünya Bankası)
Günlük 5.5 Dolar üst-orta gelir eşiğinde (2011 PPP) ölçülen İran’daki yoksulluk 2013 yılında tarihinin en düşük seviyesi olan %8’e gerilemiştir. Ancak, enflasyondan dolayı sosyal yardımların reel olarak azalmasının da etkisiyle 2017 yılında %11’e çıkmıştır. Öte yandan, 2018’deki negatif ekonomik büyüme, yüksek enflasyon ve nakit desteklerin değerinin reel olarak düşmesi ve müteakiben 2019 yılı Kasım ayındaki yüksek benzin fiyatlarının bir araya gelmesiyle, yoksulluğun daha da artmış olabileceği değerlendirilmektedir. Hükümetin 18 milyon haneye nakit destek transferinin bu olumsuz etkiyi hafifletmeye yardımcı olacağı öngörülmektedir. (Dünya Bankası)
İran’ın başlıca doğal kaynakları olan petrol ve doğalgaz rezervleri haricinde; çinko, bakır, demir, uranyum, kurşun, krom, manganez, kömür, sülfür ve altın gibi madenler bakımından da zengindir. İran, dünyanın en büyük çinko, ikinci büyük bakır rezervine ve ayrıca dokuzuncu büyük demir rezervlerine sahiptir. Bununla birlikte, İran’da madencilik sektörünün yeterince geliştiği söylenemez. Maden yataklarının geliştirilmesi Hükümetin öncelikleri arasında yer almakta ve sektörde yatırımlar teşvik edilmektedir.
Engebeli ve dağlık arazilerin yanı sıra, çöllerle kaplı düzlüklere de sahip olan İran topraklarının %55’i çayır (otlak), %23’ü çöl, %14’ü ekilebilir alan ve %8’i ormandır. (www.fao.org)
İran üç iklim kuşağında yer almaktadır. Ülke genelinde kurak ve yarı-kurak iklim hakim olmakla beraber, Hazar Denizi kıyılarında subtropikal iklim görülmektedir. Tahran’da yazlar sıcak ve kurak geçmekte (30–40°C), kışları ise hava sıcaklığı 0–15°C arasında değişmektedir. Kışın yüksek kesimlerde kar yağışı görülebilmektedir. Ülkedeki iklim farklılıklarının tüketici alışkanlıkları üzerine etkileri farklıdır.
Kentlerde taşıt emisyonları, rafineriler ve sanayi atıkları kaynaklı olarak hava kirliliği görülmektedir. Ormanlık alanların tahribi, hayvanların aşırı otlatılması, çölleşme, Basra Körfezi’nde petrol kirliliği, sulak arazilerin kuraklaşması, toprağın tuzlanması, içme suyu kaynaklarının yetersizliği, kanalizasyon atıklarının yol açtığı su kirliliği ve sanayi atıklarından doğan kirlenme ülkenin başlıca çevresel sorunlarıdır.
| Birim | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | |
| GSYİH (SAGP*) | milyar $ | 1.549 | 1.637 | 1.586 | 1.491 | 1.411 | 1.483 |
| GSYIH büyüme hızı (sabit fiyat) | % | 12,5 | 3,7 | -5,4 | -7,6 | -6 | 3,1 |
| Kişi başı GSYİH büyüme (SAGP) | % | 11 | 2,5 | -6,5 | -8,6 | -7 | 2,1 |
| Enflasyon (tüketici fiyatları ort) | % | 9 | 9,6 | 31 | 41 | 34 | 33,5 |
| Kamu dengesi /GSYİH | % | -2,3 | -1,8 | -1,9 | -5,6 | -9,8 | -7,7 |
| İşsizlik oranı (aktif işgücü içinde) | % | 12,4 | 12 | 12 | 13,5 | 16,3 | 16,7 |
| Cari Hesap Dengesi / GSYİH | % | 4 | 3,8 | 2,1 | -0,1 | -4,1 | -3,4 |
Kaynak: IMF /2020 Nisan (*Satın Alma Gücü Paritesi)
İran ekonomisi; geliri esas itibarıyla petrol ve doğalgaz ihracatına bağlı, aşırı düzenleyici çerçeveye sahip, içe dönük ve kapalı, kısıtlı rekabetin olduğu, vergilemenin etkili bir şekilde çalışmadığı, sübvansiyonların yaygın bir şekilde bulunduğu, düşük faktör verimliliğine sahip kamunun baskın olduğu bir ekonomik görünüm sunmaktadır. Öte yandan, ekonominin petrole dayalı yapısının kırılarak sanayi üretiminin çeşitlendirilmesi kalkınma hedefleri arasındadır. Bu çerçevede, son yıllarda özelleştirmeler de yapılmak suretiyle, özel sektör de gelişme göstermektedir.
Kamu ağırlıklı ekonomide devletin sosyal politikaları da etkindir. Temel mallar veya enerji tüketimi başta olmak üzere halkın geniş kesimine farklı dönemlerde büyük ölçekli sübvansiyonlar sağlanmaktadır. Bu sübvansiyonlar doğrudan mal ve hizmet yardımları veya nakit şeklinde olabilmektedir. Örneğin su, elektrik, telefon, şehir içi ulaşım gibi hizmetlerin ise piyasa fiyatının altında sağlandığı görülmektedir. Ayrıca, hem hane halkı hem de şirketlere sübvansiyonlu enerji sağlanmaktadır. Öte yandan, ülkedeki sigorta sisteminin nüfusun %65’ini kapsadığı yetkililerce açıklanmıştır.
1980’li yıllardan beri maruz kaldığı uluslararası yaptırımlar/ambargolar ülke ekonomisinin potansiyelinden az gelişmesine sebep olmuştur. Sözkonusu ambargolar, geçmiş dönemde İran riyalinin aşırı değer kaybetmesine, resmi kur ile piyasa kuru arasındaki farkın büyümesine yol açmıştır. Döviz kurlarında yükselme, fiyatlar genel düzeyinde artışı da beraberinde getirmiştir. Döviz kurundaki yükselme büyük ölçüde ithal girdi ile çalışan İran imalat sektöründe maliyet artışına ve enflasyona sebep olmuştur. Ekonominin petrol ve doğalgaz gelirlerine bağımlı olmasının da etkisiyle, ambargoların yol açtığı ticaretteki gerileme ekonomik zayıflamayı da beraberinde getirmiştir. Ayrıca, bankacılık sektörünün küresel bankacılık sistemi ile entegrasyonunun gecikmesi de, iktisadi kalkınma için ihtiyaç duyulan yabancı sermaye yatırımlarının ve dış ticaretin gelişmesini engellemiştir.
Bu çerçevede, ekonominin öncelikleri arasında; yüksek enflasyonun kontrol altına alınması, işsizliğin düşürülmesi, mali disiplin ve döviz kurunda istikrarın sağlanması (ve resmi ve piyasa döviz kuru arasındaki farkın azaltılması), (özellikle yabancı sermaye için) yatırım ortamının iyileştirilmesi, finansal kaynaklara/kredilere ulaşımın kolaylaştırılması, özel sektörün ekonomideki payının artırılması, özel sektör yatırımlarının geliştirilmesi suretiyle ekonomik büyümenin (makro-ekonomik istikrarın) sağlanması ve böylelikle sosyal koşulların da düzeltilmesi yer almıştır.
Ancak, son olarak ABD’nin 2018 yılında Nükleer Anlaşmadan çekilmesinin ardından ABD yaptırımları 2018 yılının Ağustos ve Kasım aylarında olmak üzere iki aşamada tekrar yürürlüğe konmuştur. İran’dan sıfır petrol ihracatı politikasının esas oluşturduğu yaptırımlarla belirli sektörler ve şahıslar hedef alınmıştır. Yabancı yatırımlar durma noktasına gelmiş, 2016-2018 döneminde ülkeye giren yabancı firmaların birçoğu ülkeden geri çekilmiştir. İran’ın petrol üretimi ve ihracat geliri düşmüştür. ABD Yaptırımlarının güncel durumu hakkında detaylı bilgiye Bakanlığımız web sayfasından ulaşılması mümkündür.
(https://ticaret.gov.tr/data/5ee096ae13b87625c823d0ba/%C4%B0RAN%20pazar%20bilgileri%20220620.pdf)
İran Hükümeti ise, yaptırımlara karşı tedbir bağlamında, yerli üretimin ve döviz kaynaklarının
verimli kullanılması gerekçesiyle de, birçok ürünün ithalatına yasak koymuş, ithalatta ön-kayıt sistemine geçmiş, döviz işlemlerine sınırlama getirmiştir.
(https://ticaret.gov.tr/data/5b8a43345c7495406a2270a3/Yapt%C4%B1r%C4%B1m%20ve%20%C3%9Cr%C3%B Cn%20Gruplar%C4%B1.pdf)
Dünya Bankası’nın 2020 yılı Mayıs ayında yaptığı değerlendirmeye göre; 2019 yılı itibarıyla tahminen 463 milyar Dolar büyüklüğündeki İran ekonomisi, hidrokarbon, tarım ve hizmet sektörlerinin yanı sıra imalat ve finansal hizmetlerde gözle görülür bir devlet varlığı ile tanımlanmaktadır. Hükümet, 2016/17-2021/22 arasındaki beş yıllık dönem için piyasa temelli reformları içeren altıncı kalkınma planını yürürlüğe koymuştur. Plan, dayanıklı bir ekonominin gelişimi, bilim ve teknolojideki ilerleme ve kültürel mükemmelliğin desteklenmesi olmak üzere üç ana unsurdan oluşmaktadır. Bu çerçevede, yıllık %8’lik bir ekonomik büyümenin yanısıra, kamu iktisadi teşebbüsleri ile finans ve bankacılık sektörlerinde reformlar planlanmaktadır. Petrol gelirlerinin tahsisi ve yönetimi hükümetin yine öncelikleri arasında yer almıştır. Ancak, 2018 yılında ve ayrıca akabinde petrol sektörünün daralması ve zayıf iç talep nedeniyle 2019 yılında GSYİH azalmıştır. ABD yaptırımlarının yeniden uygulanmaya başlanacağının duyurulmasının ardından, 2018-2019 döneminde yaşanan petrol sektöründeki daralma, GSYİH’deki küçülmeye en fazla katkıyı yapmıştır. Petrol dışı sektör de 2018-19 döneminde %2,1 küçülmüş olmakla birlikte, biraz toparlanma işaretleri de göstermiştir. 2019 yılı Nisan-Aralık döneminde, tarım ve petrol dışı sanayi yıllık %2 büyürken, katma değerli hizmetler gerilemiştir. Ekonominin orta vadede yavaş toparlanması beklenmektedir. 2020’de COVID-19 salgını da dahil olmak üzere maruz kalacağı ek dışsal şoklar nedeniyle GSYİH’nın 2020-23 döneminde daha da daralması (ekonomik büyümenin zayıf kalması) beklenmektedir. Yüksek ithalat fiyatları ve ticaret kısıtlamalarının önümüzdeki yıllarda enflasyonu %20’nin üzerinde tutması muhtemel görülmektedir. Rial’in değer kaybetmesi ve ithalattaki büyük düşüşe rağmen, petrol ihracatındaki azalmanın cari işlemler dengesi üzerinde daha önceki yaptırımlara göre daha ağır etki bırakması beklenmektedir. Sebebi ise, petrol fiyatlarının 2013’e göre çok daha düşük seyretmesidir. Ekonominin durgun seyri, işgücü piyasası dinamikleri yeni istihdam alanları yaratılması üzerinde daha fazla baskı oluşturması muhtemeldir. Yoksulluk, 2013 yılı sonrasında artış göstermektedir. (https://www.worldbank.org/en/country/iran/overview)
İran’ın son yıllarda izlediği dışa açılma politikaları ve (1996 yılı Haziran ayında üyelik başvurusunu yaptığı) Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üyelik hedefi doğrultusunda birçok ürünün ithalatında uygulanan tarife dışı engeller kaldırılmış ve birçok yasaklı ürünün ithalatına izin verilmiştir. Üyelik başvurusu kapsamında 2005 yılı Mayıs ayında DTÖ bünyesinde kurulan çalışma komitesi (working party) henüz toplanmamıştır.
Yerli sanayiyi korumak amacıyla ithalatta uygulanan yüksek Ticari Kazanç Vergisi uygulaması ise 21 Mart 2005 tarihinde kaldırılmıştır. Ancak, yerli sanayii korumak amacıyla bazı temel sanayi dallarında (tekstil, otomotiv vb.) ithalatta uygulanan gümrük vergisi oranları yüksek tutulmaktadır. (Ticaret, Sanayi ve Maden Bakanlığı: http://en.mimt.gov.ir/)
İran’ın dış ticareti yıllar içinde yaptırımlara bağlı olarak önemli dalgalanmalar yaşamaktadır. Yaptırımların siyasi, askeri ve ticari boyutları bulunmaktadır. İran’a yönelik olarak BM gibi uluslararası kuruluşlar, Avrupa Birliği (AB) gibi ulus üstü kuruluşlar, İsrail ve ABD gibi ülkeler tarafından muhtelif yaptırımlar uygulanmıştır. İran ile uluslararası toplumun diğer üyeleri arasında İran ekonomisinin uluslararası alana yeniden entegre olmasına imkan sağlayacak olan ve 16 Ocak 2016 tarihinde yürürlüğe giren Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) imzalanmıştır. ABD’nin 8 Mayıs 2018 tarihinde, KOEP’ten çekileceğini, İran’a yönelik yaptırımlarda KOEP’ten önceki duruma dönüleceğini, ABD ile iş yapmak isteyen firmaların 90 ve 180 günlük süreler içinde İran pazarından çıkmamaları halinde ABD ile iş yapamayacaklarını belirten açıklaması ile İran içinde olduğumuz yaptırım dönemine girmiştir. Yaptırımlar oldukça dinamik bir konu olduğu için firmalarımızın yaptırımlarla ilgili olarak Bakanlığımızın sitesindeki aşağıdaki bağlantıdaki yaptırımlar bölümünü incelemesi ve Ticaret Müşavirliğimizle temasa geçmesi
önemlidir. (https://ticaret.gov.tr/yurtdisi–teskilati/guney–asya/iran/raporlar/musavirlik–raporlari)
Öte yandan, İran’la iş yapmak isteyen firmalarımızın ABD Hazine Bakanlığı tarafından yayınlanan SDN Listesini de kapsamlıca incelemeleri faydalı olacaktır. Bu listedeki kişi ve kurumlarla ticari iletişimde bulunmak, ABD’nin yaptırımlarından firmalarımızın da etkilenmesi sürecini beraberinde getirme ihtimalini taşımaktadır. (https://sanctionssearch.ofac.treas.gov/)
İran’ın ABD yaptırımlarının üstesinden gelmek için ihracatını çeşitlendirmek, maden ve mineraller, çimento, gübre, temel tarım ve sanayi ürünleri, petrokimya ürünleri gibi alanlar kapasite geliştirmeye çalışmak olmuştur. Genel olarak ülke sanayisinin ürettiği ürünlerin kalitesinin düşük olduğu veya uluslararası alanda fiyat veya kalitesiyle rekabet edemediği görülmektedir.
İran’ın son dönemde yaptırımlar nedeniyle petrol satamaması devlet elindeki fabrikaları özelleştirerek gelir elde etmeye, etkili bir vergi politikası uygulamaya, bir yandan da kamu giderlerini azaltmak için ülkedeki sübvansiyonları kaldırmaya çalıştığı görülmektedir. Son olarak, İran Hükümeti ülkeden döviz çıkışını azaltmak amacıyla lüks ürünler olarak da addedilen 8’li GTİP bazında 1.727 ürünün ithalatına yasak getirmiştir.
(https://ticaret.gov.tr/data/5b8a43345c7495406a2270a3/Yapt%C4%B1r%C4%B1m%20ve%20%C3%9Cr%C3%B
| YILLAR | İHRACATI (1000$) | İTHALATI (1000$) | HACİM | DENGE |
| 2001 | 23 904 000 | 16 173 078 | 40 077 078 | 7 730 922 |
| 2005 | 60 012 000 | 38 674 660 | 98 686 660 | 21 337 340 |
| 2010 | 108 580 979 | 55 729 565 | 164 310 544 | 52 851414 |
| 2015 | 60 040 642 | 40 043 150 | 100 083 792 | 19 997 492 |
| 2016 | 78 267 311 | 42 702 118 | 120 969 429 | 35 565 193 |
| 2017 | 91 737 444 | 51 612 277 | 143 349 721 | 40 125 167 |
| 2018 | 96 617 521 | 41 236 168 | 137 853 689 | 55 381 353 |
| 2019 | 27 106 527 | 27 308 940 | 54 415 467 | – 202 413 |
Kaynak:Trademap-mirrordata/İran (9.7.20)
ABD yaptırımları nedeniyle 2019 yılında dış ticareti az miktarda olsa ilk defa açık vermiştir.
Dış ticaret hacmindeki azalma ihracat ve ithalatındaki gerilemeden kaynaklanmıştır. İhracatın yanısıra, ABD yaptırımları ve buna karşın İran Hükümetinin döviz kontrolü ve ithalatı sınırlandırma politikası nedeniyle ithalatı da düşmüştür.
| İran’ın İhracatında Başlıca Ürün Grupları 2019 (milyon dolar)
Mineral yakıtlar, yağlar
20000 Plastikler ve mamulleri Organik kimyasallar 15000 Metal cevherleri, cüruf ve kül Meyveler ve sert kabuklu meyveler 10000 Demir ve çelik Bakır ve bakırdan eşya 5000 Çimento, toprak, taş, tuz, kükürt, alçı, kireç Gübreler Sebzeler ve bazı kök ve yumrular 0 Ürün Grupları Diğerleri |
Kaynak:Trademap Detaylı tablo için tıklayınız
İran’ın 2019 yılı ihracatının %48’i ham petroldür. Bunu etilen polimerleri, demir cevheri, metil alkol, antep fıstığı ve doğalgaz takip etmektedir. Hampetrol Çin, Hindistan, G. Kore, Japonya ve Hollanda’ya sevkedilmiştir. Geçmiş dönemlerde Çin’in yanısıra Hindistan da İran’ın en büyük petrol müşterisi olmuştur.
Ürün itibarıyla ithalatında pirinç, mısır, soya küspesi, soya fasulyesi, arpa ve (dozlandırılmış) tıbbi ilaçlar ile telefonlar önde gelmektedir.
Başlıca Ülkeler İtibarı ile Dış Ticareti
En çok ihracat yaptığı ülke Çin’dir. İhracatın yaklaşık yarısı ham petroldür. Diğer başlıca ürünler etilen polimerler, demir cevheri, metil alkol, işlenmemiş bakır alaşımları ve antep fıstığıdır.
Ülkedeki rejim değişikliği sonrasında çiftliklerin, şirketlerin ve bankaların devletleştirildiği ve yabancı sermayenin yasaklandığı İran’da, 4. ve 5. Beş Yıllık Kalkınma Plânları ile birlikte yatırım ortamı iyileştirilerek yabancı sermaye girişinin önü açılmıştır. Kasım 1985’den beri yapılan bazı temel düzenlemeler kapsamında; yabancı şirketlerin İran’da pazarlama ve satış ofisi açmalarına izin verilmiş; 1993 yılında Serbest Bölgeler Kanunu, Haziran 2002’de ise yeni Yabancı Yatırımı Teşvik ve Koruma Kanunu (FIPPA) yürürlüğe girmiştir. FIPPA ile, devletin kararları doğrultusunda ortaya çıkabilecek şirket zararları ile ana sermaye ve kârların yurt dışına transferi devlet garantisi altına alınmıştır.
Yeni Kanun kapsamında yabancı sermayenin bir İran şirketi ile ortaklığı belli bir yüzde ile sınırlandırılmamış, yabancı sermayenin ülkeye giriş ve çıkışında serbest piyasa kurunun geçerli olması garanti altına alınmış, yabancı şirketler için vergiler %60’lardan %20’lere indirilmiş, ayrıca yatırım yapılan bölgelere göre 10–15 yıllık vergi muafiyeti dönemleri öngörülmüştür.
Diğer taraftan, yatırımın İranlı bir ortakla gerçekleştirilmesi halinde yatırımın mahiyetine göre %80’ine varan oranlarda İran yatırım mallarının ithalatı, gümrük vergisinden muaf tutulmuştur. Yaklaşık 510 Dolar civarındaki işçi maliyetlerinin 440 Dolar’a kadar olan bölümü vergiden muaf, bu sınırı aşan kısmı ise %10 vergiye tabidir. (İran Yatırım
Ajansı: http://www.investiniran.ir/en/home)
İran’da yatırımlara verilen önemli teşvikler olmasına rağmen; uygulamada bürokrasinin ağır işlemesi, merkez/yerel kurumlar arasında koordinasyon bulunmaması, muafiyetlerden yararlanılması gibi etkenler yatırımın hayata geçirilmesi konusunda güçlüklere yol açmaktadır. Çalışma ve oturma izni alınmasına yönelik prosedürlerin uzunluğu firmaları zaman bakımından zorlamaktadır. Sözkonusu gecikme, genellikle firmaların eksik evrak vermesinden yada başvuruları tek tek yapıp takip etmesinden kaynaklanmakta olup, kurumlaşmış firmalar bu sıkıntıyı daha az yaşamaktadır. Evrakları tam olan bir başvurunun, çalışma izinleri için yaklaşık 3 hafta, ikamet izinleri içinse yaklaşık iki buçuk ay içinde sonuçlanabilmektedir. Yabancı yatırımlar bakımından önemli bir konu, mahkemelerde alınan kararların uygulanmasında yaşanan sıkıntılardır.
İran’a yapılan hazır giyim ihracatını zorlaştıran 9 Ekim 2016 tarihli “İran’da Konfeksiyon Ürünleri Satışı Yapan Şirketler İçin Düzenleme Genelgesi” uyarınca, İran’a hazır giyim ihracatı yapmak isteyen yabancı firmaların öncelikle İran’da %20 üretim yapması, bu üretimi zaman içinde belli bir planda artırması ve üretimlerinin %50’sini ihraç etmesi gibi koşulları karşılaması gerekmektedir.
İran’a yılda ortalama 3 milyar dolarlık yabancı sermaye yatırımı gelmekte, ambargo dönemlerinde bu rakam azalmaktadır. Ülkede %100 yabancı sermaye ile şirket kurulabilmektedir.
Serbest ticaret bölgeleri ve özel ekonomik bölgeler, Cumhurbaşkanlığına bağlı Yüksek Konsey (High Council of Special Economic & Free Trade Zone) Genel Sekreterliği tarafından
yönetilmektedir. (http://lexarabiae.meyer–reumann.com/wp–content/uploads/IranFreeZones.jpg)
1-Serbest Ticaret-Sanayi Bölgeleri: İran’da Queshm, Chabahar, Aras, Anzali, Arvand, Kish ve Maku olmak üzere 7 serbest ticaret-sanayi bölgesi bulunmaktadır. Yabancı sermayenin teşviki amacıyla tasarlanan Serbest Ticaret Bölgelerinde yabancılara %100 sermaye/mülkiyet hakkı, 20 yıl vergi muafiyeti ve vize kolaylıkları tanınmakta, ayrıca elde edilen karlar serbestçe transfer edilebilmektedir. (http://www.investiniran.ir/en/whyiran1/investmentincentives/industialzones)
2-Özel Ekonomik Bölgeler: İran’ın iç bölgelerinde yer alan Özel Ekonomik Bölgeler (Special Economic Zones), yatırımcılara daha cazip yatırım ve altyapı koşulları sunmaktadır. İran’da toplam 22 adet Özel Ekonomik Bölge bulunmaktadır. (http://www.freezones.ir/)
| YILLAR | TÜRKİYE’NİN İHRACATI | TÜRKİYE’NİN İTHALATI | HACİM | DENGE |
| 2001 | 360 536 | 839 800 | 1 200 336 | -479 264 |
| 2005 | 912 940 | 3 469 706 | 4 382 646 | -2 556 766 |
| 2010 | 3 044 177 | 7 645 008 | 10 689 185 | -4 600 831 |
| 2015 | 3 664 043 | 6 096 254 | 9 760 297 | -2 432 211 |
| 2016 | 4 968 851 | 4 699 777 | 9 668 628 | 269 074 |
| 2017 | 3 259 270 | 7 492 104 | 10 751 374 | -4 232 834 |
| 2018 | 2 392 949 | 6 931 258 | 9 324 207 | -4 538 309 |
| 2019 | 2 263 251 | 3 100 087 | 5 363 338 | – 836 836 |
Kaynak: Trademap-directdata/Türkiye
Türkiye’nin genel ihracatında İran %1,3 pay ile 20, ithalatında ise %1,5 pay ile 15. sırada yer almıştır.
Türkiye’nin İran ile Ticareti (milyon dolar)
12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 -2000 837 -4000 -6000 İhracat İthalat Hacim Denge |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynak:Trademap
Öte yandan, İran’ın ithalat sıralamasında ise Türkiye %8,3 pay ile üçüncü sırada yer almıştır.
Ürün itibarıyla ihracatta işlenmiş tütün, kağıt/karton tabakalar, oto yedek parça, çinko cevheri, çocuk bezi/hijyen eşya ve halılar ile tişörtler ilk sırada yer almaktadır.
Etilen polimerleri, işlenmemiş çinko ve alüminyum ile bakır kablo 2019 yılında İran’dan ithal edilen başlıca ürünler olmuştur.
| GTİP | ÜRÜNLER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) |
| TOPLAM İHRACAT (Diğerleriyle) | 91 737 444 | 96 617 521 | 27 106 527 | 100 | -71,9 | |
| 2709 | Ham petrol (petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar) | 47 186 277 | 50 823 249 | 13 134 857 | 48,5 | -74,2 |
| 3901 | Etilen polimerleri (ilk şekillerde) | 3 692 639 | 3 385 526 | 2 824 436 | 10,4 | -16,6 |
| 2601 | Demir cevherleri ve konsantreleri | 1 106 252 | 841 611 | 1 274 815 | 4,7 | 51,5 |
| 2905 | Asiklik alkoller ve bunların halojenlenmiş, sülfolanmış, nitrolanmış veya nitrozalanmış türevleri | 1 931 670 | 2 186 469 | 1 209 718 | 4,5 | -44,7 |
| 0802 | Diğer kabuklu meyveler (taze/kurutulmuş) (kabuğu çıkarılmış/soyulmuş) | 1 239 930 | 487 820 | 537 364 | 2 | 10,2 |
| 2711 | Petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar | 5 594 370 | 5 276 162 | 477 917 | 1,8 | -90,9 |
| 7403 | Rafine edilmiş bakır ve bakır alaşımları (ham) | 192 661 | 403 569 | 404 806 | 1,5 | 0,3 |
| 7207 | Demir veya alaşımsız çelikten yarı mamuller | 1 300 980 | 1 521 848 | 311 530 | 1,1 | -79,5 |
| 2902 | Siklik hidrokarbonlar | 1 134 513 | 859 758 | 278 736 | 1 | -67,6 |
| 3102 | Azotlu mineral veya kimyasal gübreler | 764 619 | 839 942 | 205 111 | 0,8 | -75,6 |
| 3903 | Stiren polimerleri (ilk şekillerde) | 217 135 | 323 701 | 196 340 | 0,7 | -39,3 |
| 2713 | Petrol koku, petrol bitümeni ve petrol yağlarının veya bitümenli minerallerden elde edilen yağların diğer kalıntıları | 706 755 | 858 615 | 180 025 | 0,7 | -79 |
| 2710 | Petrol yağları ve bitümenli minerallerden elde edilen yağlar | 7 030 097 | 9 011 956 | 178 438 | 0,7 | -98 |
| 7901 | İşlenmemiş çinko | 361 358 | 241 749 | 157 359 | 0,6 | -34,9 |
| 2503 | Her nevi kükürt (süblime, presipite ve kolloidal kükürt hariç) | 65 866 | 95 612 | 137 445 | 0,5 | 43,8 |
Kaynak:Trademap-mirrordata/İran (9.7.20)
| GTİP | ÜRÜNLER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) |
| TOPLAM İTHALAT (Diğerleriyle) | 51 612 277 | 41 236 168 | 27 308 940 | 100 | -33,8 | |
| 1006 | Pirinç | 1214041 | 1628522 | 1452591 | 5,3 | -35,8 |
| 1005 | Mısır | 1642515 | 2115338 | 1357619 | 4,9 | 30 |
| 2304 | Soya fasulyesi yağı üretiminden arta kalan küspe ve katı atıklar | 503259 | 651244 | 846598 | 3,1 | -32,6 |
| 1201 | Soya fasulyesi | 943344 | 1161100 | 782039 | 2,8 | -4,7 |
| 1003 | Arpa | 518533 | 602794 | 574402 | 2,1 | -51,8 |
| 3004 | Tedavide veya korunmada
kullanılmak üzere hazırlanan ilaçlar (dozlandırılmış) |
1134133 | 1115232 | 537582 | 2 | -30,5 |
| 8517 | Telefon cihazları, ses, görüntü veya diğer bilgileri almaya veya vermeye mahsus diğer cihazlar | 1362741 | 770248 | 535328 | 1,9 | -34,1 |
| 8708 | Karayolu taşıtları için aksam ve parçalar | 905549 | 690438 | 454731 | 1,6 | 315,9 |
| 1701 | Kamış/pancar şekeri ve kimyaca saf sakkaroz (katı halde) | 415141 | 102722 | 427201 | 1,5 | -27,8 |
| 9018 | Tıpta, cerrahide, dişçilikte ve veterinerlikte kullanılan alet ve cihazlar | 675057 | 556773 | 402109 | 1,4 | -25,1 |
| 1512 | Ayçiçeği, aspir, pamuk tohumu yağları ve bunların fraksiyonları (kimyasal olarak değiştirilmemiş) | 439469 | 521934 | 390942 | 1,4 | 3,2 |
| 3002 | İnsan kanı, hayvan kanı, serum, aşı, toksin vb. Ürünler | 339714 | 374421 | 386292 | 1,1 | -2,1 |
| 4011 | Kauçuktan yeni dış lastikler | 427780 | 319413 | 312803 | 1 | 23,6 |
| 9021 | Ortopedik cihazlar; cebireler, kırıklar için cihazlar vb; protez organlar; işitme cihazları, vücut içi ve dışı cihazları | 242243 | 229235 | 283315 | 1 | -4 |
| 1511 | Palm yağı ve fraksiyonları (kimyasal olarak değiştirilmemiş) | 367053 | 290295 | 278706 | 0,9 | -13,7 |
Kaynak:Trademap-mirrordata/İran (9.7.20)
| ÜLKELER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) | |
| TOPLAM İHRACAT (Diğerleriyle) | 91 737 444 | 96 617 521 | 27 106 527 | 100 | -63,9 | |
| 1. | Çin | 18 544 260 | 21 098 883 | 13 401 559 | 49,4 | -36,5 |
| 2. | Hindistan | 11 084 449 | 14 778 965 | 3 375 420 | 12,5 | -77,2 |
| 3. | Türkiye | 7 492 104 | 6 931 258 | 3 100 087 | 11,4 | -55,3 |
| 4. | G. Kore | 8 013 842 | 4 091 022 | 2 134 329 | 7,9 | -47,8 |
| 5. | Japonya | 3 574 223 | 3 452 657 | 1 164 593 | 4,3 | -66,3 |
| 6. | Pakistan | 327 624 | 375 386 | 532 615 | 2 | 41,9 |
| 7. | Azerbaycan | 239 706 | 414 764 | 452 628 | 1,7 | 9,1 |
| 8. | Rusya | 392 167 | 533 138 | 391 357 | 1,4 | -26,6 |
| 9. | Ermenistan | 174 489 | 269 199 | 324 485 | 1,2 | 20,5 |
| 10. | Tayland | 529 630 | 725 388 | 296 462 | 1,1 | -59,1 |
| 11. | Almanya | 467 787 | 520 650 | 231 280 | 0,9 | -55,6 |
| 12. | Özbekistan | 57 050 | 133 070 | 203 437 | 0,8 | 52,9 |
| 13. | Gürcistan | 102 387 | 168 112 | 187 106 | 0,7 | 11,3 |
| 14. | İtalya | 3 805 015 | 3 457 892 | 170 542 | 0,6 | -95,1 |
| 15. | Brezilya | 40 857 | 39 917 | 116 392 | 0,4 | 191,6 |
Kaynak:Trademap-mirrordata/İran (9.7.20)
| ÜLKELER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) | |
| TOPLAM İTHALAT (Diğerleriyle) | 51 612 277 | 41 236 168 | 27 308 940 | 100 | -47,8 | |
| 1. | Çin | 18 642 027 | 14 008 984 | 9 608 726 | 35,2 | -31,4 |
| 2. | Hindistan | 2 597 498 | 2 851 233 | 3 855 008 | 14,1 | 35,2 |
| 3. | Türkiye | 3 259 270 | 2 392 949 | 2 263 251 | 8,3 | -5,4 |
| 4. | Brezilya | 2 559 657 | 2 267 926 | 2 209 599 | 8,1 | -2,6 |
| 5. | Almanya | 3 364 853 | 3 186 742 | 1 695 708 | 6,2 | -46,8 |
| 6. | Rusya | 1 314 796 | 1 207 811 | 1 197 541 | 4,4 | -0,9 |
| 7. | İtalya | 1 966 634 | 1 990 079 | 922 732 | 3,4 | -53,6 |
| 8. | Hollanda | 1 206 982 | 845 644 | 541 767 | 2 | -35,9 |
| 9. | Malezya | 757 500 | 691 459 | 431 846 | 1,6 | -37,5 |
| 10. | Fransa | 1 695 340 | 1 025 816 | 420 470 | 1,5 | – 59 |
| 11. | Arjantin | 446 983 | 381 653 | 379 254 | 1,4 | -0,6 |
| 12. | İsviçre | 544 588 | 480 102 | 332 871 | 1,2 | -30,7 |
| 13. | Kazakistan | 484 544 | 426 769 | 299 518 | 1,1 | -29,8 |
| 14. | G. Kore | 4 026 924 | 2 294 259 | 281 610 | 1 | -87,7 |
| 15. | Belçika | 673 678 | 510 546 | 256 384 | 0,9 | -49,8 |
Kaynak:Trademap-mirrordata/İran (9.7.20)
| GTİP | ÜRÜNLER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) |
| TOPLAM İHRACAT (Diğerleriyle) | 3 259 270 | 2 392 949 | 2 263 251 | 100 | -5,4 | |
| 2403 | Homonize edilmiş tütün ve tütün yerine geçen madde hülasaları ve esansları | 64 269 | 94 370 | 100 481 | 4,4 | 6,5 |
| 4811 | Kağıt, karton, selüloz vatka ve selüloz liften tabakalar | 44 304 | 41 793 | 70 753 | 3,1 | 69,3 |
| 8708 | Karayolu taşıtları için aksam ve parçalar | 124 382 | 66 662 | 62 564 | 2,8 | -6,1 |
| 2608 | Çinko cevherleri ve konsantreleri | 71 484 | 71 966 | 54 894 | 2,4 | -23,7 |
| 9619 | Hijyenik havlular ve tamponlar, bebek bezleri ve benzeri hijyenik eşya | 56 838 | 83 356 | 48 864 | 2,2 | -41,4 |
| 5702 | Dokunmuş halılar ve dokumaya elverişli maddelerden diğer yer kaplamaları | 25 937 | 39 446 | 44 974 | 2 | 14 |
| 6109 | Tişörtler, fanilalar, atletler,
kaşkorseler ve diğer iç giyim eşyası (örme) |
13 316 | 12 195 | 43 166 | 1,9 | 254 |
| 6204 | Kadınlar ve kız çocuk için takım elbise, takım, ceket, blazer, elbise, etek, pantolon etek, vb.(yüzme kıyafetleri hariç) | 9 943 | 22 382 | 40 397 | 1,8 | 80,5 |
| 4411 | Ağaçtan veya diğer odunsu maddelerden lif levhalar | 143 833 | 63 400 | 33 631 | 1,5 | -47 |
| 5603 | Dokunmamış mensucat
(emdirilmiş, sıvanmış, kaplanmış veya lamine edilmiş olsun olmasın) |
50 371 | 47 760 | 28 388 | 1,3 | -40,6 |
| 3920 | Plastikten diğer levha, plaka, şerit, film, folye (gözeneksiz) | 17 231 | 18 191 | 28 052 | 1,2 | 54,2 |
| 3302 | Sanayide ve içecek imalinde hammadde veya koku verici maddeler ve karışımlar | 19 600 | 20 185 | 27 242 | 1,2 | 35 |
| 1507 | Soya yağı ve fraksiyonları (kimyasal olarak değiştirilmemiş) | 0 | 0 | 25 198 | 1,1 | 0 |
| 4819 | Kağıttan, kartondan, selüloz vatkadan veya selüloz lif tabakalarından kutu, mafhaza, torba vb. | 23 611 | 35 437 | 25 184 | 1,1 | -28,9 |
| 8716 | Römorklar ve yarı römorklar; hareket ettirici tertibatı bulunmayan diğer taşıtlar; bunların aksam ve parçaları | 19 118 | 15 648 | 24 677 | 1,1 | 57,7 |
Kaynak: Trademap-directdata/Türkiye
| GTİP | ÜRÜNLER (ilk 15) | 2017 | 2018 | 2019 | Pay (%, 2019) | Değişim (%, 2018-2019) |
| TOPLAM İTHALAT (Diğerleriyle) | 7 492 104 | 6 931 258 | 3 100 087 | 100 | -55,3 | |
| 3901 | Etilen polimerleri (ilk şekillerde) | 270 511 | 252 204 | 164 118 | 5,3 | -34,9 |
| 7901 | İşlenmemiş çinko | 206 636 | 184 600 | 154 377 | 5 | -16,4 |
| 7601 | İşlenmemiş aluminyum | 135 668 | 134 702 | 72 637 | 2,3 | -46,1 |
| 7408 | Bakır teller | 392 | 24 784 | 56 922 | 1,8 | 129,7 |
| 2713 | Petrol koku, petrol bitümeni ve petrol yağlarının veya bitümenli minerallerden elde edilen yağların diğer kalıntıları | 21 306 | 66 167 | 54 230 | 1,7 | -18 |
| 7403 | Rafine edilmiş bakır ve bakır alaşımları (ham) | 6 302 | 9 089 | 52 207 | 1,7 | 474,4 |
| 7214 | İnşaat demiri | 68 | 17 880 | 49 660 | 1,6 | 177,7 |
| 3902 | Propilen ve diğer olefinlerin polimerleri (ilk şekillerde) | 135 524 | 106 213 | 48 084 | 1,6 | -54,7 |
| 7404 | Bakır döküntü ve hurdaları | 32 593 | 12 446 | 45 075 | 1,5 | 262,2 |
| 7202 | Ferro alyajlar | 19 092 | 28 334 | 40 774 | 1,3 | 43,9 |
| 3903 | Stiren polimerleri (ilk şekillerde) | 68 375 | 60 135 | 17 979 | 0,6 | -70,1 |
| 2712 | Vazelin, parafin, petrol mumu, yağlı mum, ozakerit, linyit mumu, turb mumu vb. | 16 240 | 18 064 | 17 805 | 0,6 | -1,4 |
| 7411 | Bakırdan ince ve kalın borular | 6 298 | 13 390 | 16 310 | 0,5 | 21,8 |
| 7005 | Float cam ve yüzeyi taşlanmış veya parlatılmış cam (plakalar halinde) | 5 569 | 6 112 | 15 658 | 0,5 | 156,2 |
| 3817 | Karışım halinde alkalibenzenler, alkalinaftalenler | 11 178 | 10 179 | 14 132 | 0,5 | 38,8 |
Kaynak: Trademap-directdata/Türkiye
